Guatemala: het Congres op de knieën

(Foto: Prensa Comunitaria)

 Hier even ter zijde dat ze hun democratie dikwijls gebruikten als een vlag of erger nog als een wapen om straffeloos te kunnen interveniëren in andere landen en om democratisch verkozen regeringen die hen niet zinden ten val te brengen en andere democratisch zeer bedenkelijke regimes in het zadel te helpen.

Een democratie zonder politieke partijen   

Vandaag leven de Mayagemeenschappen in Guatemala nog altijd volgens de richtlijnen van hun eeuwenoude cultuur. In vele dorpen hebben ze hun traditionele vormen van zelfbestuur bewaard, gebaseerd op collectieve participatie en consensus en op hun gebruiken en gewoonten.

Zij hanteren een participatieve democratie wanneer ze hun autoriteiten kiezen en aanstellen.  Dat gebeurt  tijdens vergaderingen van de gemeenschap en eindigt met groepsbesluitvorming. Om lokale kwesties op te lossen streven ze naar inclusiviteit en gezamenlijk overleg. Heel het dorp stemt mee. En de verkozenen moeten met grondige redenen voor de dag komen om hun benoeming te weigeren. Hun bestuurstaken worden niet officieel bezoldigd en vertalen zich over de hele lijn als een authentieke dienst aan de gemeenschap. Geen sprake van zichzelf vanuit hun positie voordelen toe te kennen.

Anderzijds ziet de Mayabevolking zich verplicht om rekening te houden met de vereisten en de principes  van de Guatemalteekse staat. En die is gestoeld op de principes van de westerse democratie met zijn drie onafhankelijke machten, de uitvoerende, de wetgevende en de rechterlijke macht. Botsingen tussen de twee systemen zijn daarbij alles behalve uitgesloten. Weliswaar erkent de officiële wetgeving tot op zekere hoogte bepaalde aspecten van inheemse gewoonten en gebruiken. De inheemse rechtspraak stuurt aan op het herstel van de harmonie tussen de misdadiger en de gemeenschap. Straffen die uitgesproken  worden, beogen een dienst aan het dorp. Gevangenis hoort niet in de Maya rechtspraak en wordt afgekeurd, want daar komt de dader alleen maar slechter uit. In juridische en politieke termen bestaan dus de beide eigen vormen van zelfbestuur naast elkaar, maar dikwijls ook in conflict met elkaar. Als het over moord gaat, valt de inheemse jurisdictie sowieso volledig weg en treedt het justitieapparaat van de staat in actie.

Vechten voor een democratie die niet van noch voor hen is

In 2015 kwamen massa’s mensen op straat, nadat een wespennest van corrupte en frauduleuze praktijken aan het licht kwam, waarbij Otto Pérez Molina, de toenmalige president en Roxana Baldetti, de vicepresidente betrokken waren. De protesterende bevolking kunnen we samenvatten in het containerbegrip: “urbane sectoren,” concreet de mestiezen waaronder studenten, vakbonden, organisaties, “middenklasse.” Er kwamen ook inheemse afgevaardigden opduiken. Die werden op applaus verwelkomd, alsof het een onbekend fenomeen gold. En dat was het tot op zekere hoogte ook. Met interne politieke strubbelingen van de mestiezen autoriteiten, die niet rechtstreeks de inheemse bevolking raakten, had zij weinig of niets te maken.

Meer dan een jaar werd hard gewerkt om het aftreden van de president en de vicepresidente te bekomen. Een grootschalig onderzoek door het toenmalig Openbaar Ministerie, in samenwerking met de door de Verenigde Naties gesteunde  Internationale Commissie tegen Straffeloosheid (CICIG), ontmaskerden hen. Massale mobilisaties van de samenleving, constante en vreedzame protesten ondermijnden het gezag van beide gezagsdragers. Uiteindelijk werden ze naast andere betrokkenen veroordeeld en kwamen achter de tralies terecht.

Half 2023 grepen nationale verkiezingen plaats. Voor de eerste keer sinds vele decennia won een eerder kleine partij de verkiezingen, Het was eerder een beweging dan een politieke partij, droeg een sociaaldemocratisch karakter droeg en luistede naar de naam “Semilla” (Zaad). De dienstdoende regering en het justitieapparaat, in handen gevallen van corrupte magistraten, deden er alles aan om te beletten dat verkozen president Bernardo Arévalo van Semilla op 14 januari 2024 de politieke macht zou overnemen. De partij werd door justitie opgeschort. En zo kwamen de nauwelijks 27 leden van “Semilla” in het Congres als “onafhankelijken” terecht. Er stond enorm veel op het spel. Het kwam neer op het voortbestaan dan wel het onderuithalen van de rechtstaat en de democratie.

Voor de inheemse bevolking is “het slecht met de huidige democratie, maar slechter zonder.” Onder het huidige democratische systeem hebben inheemse volken het inderdaad altijd al slecht gehad, omdat regeringen zich niet houden aan de wetgeving die gunstig voor hen is. Het beleid van de overheid, waar inheemsen ver te zoeken zijn, maakt dat de meerderheid van hen (80%) in armoede en extreme armoede leeft en dat de meerderheid van hun kinderen (61%) lijdt aan ondervoeding.

Maar misschien voor de eerste keer in de recente geschiedenis van het land waren het deze keer niet de obligate “urbane sectoren” die het voortouw namen in de straatprotesten, maar wel brede sectoren van de inheemse bevolking.

De opstand nam een aanvang in oktober 2023. In de geschiedenis zal hij gebeiteld staan als het verzet van de 106 dagen van het volk dat de oproep van hun inheemse autoriteiten – de symbolische gezag staven in de hand – beantwoordde. De periode bestreek de piekmaand van de opstand, meer bepaald de eerste drie weken van oktober, met het hoogtepunt op de negende week, de datum waarop het land verlamd werd met het hoogste aantal verzetshaarden en blokkades zowat overal in het land (tussen 136 en 150). De opstand duurde tot net voor 14 januari 2024, toen uiteindelijk dan toch de nieuwe president beëdigd werd. De inheemse bevolking was er zich van bewust dat ze enerzijds niets te verwachten hebben van een nieuwe regering, maar anderzijds een sociaaldemocratisch bewind nog altijd te verkiezen was boven dat van een meute politiekers die hun eigen regels niet respecteerden. Dank zij de dagen- en nachtenlange wachtposten vóór administratie- en regeringsgebouwen en de wegblokkades door de hoofdzakelijk inheemse bevolking raakte Bernardo Arévalo met de hakken over de sloot. Later zagen we hoe inheemse autoriteiten alweer uitdrukkelijk  over de brug kwamen wanneer er nieuwe officiële benoemingen plaats grepen.

Het Nationaal Congres in opspraak

In het Congres zetelen 160 volksvertegenwoordigers. Begin dit jaar werd een wetsdecreet goedgekeurd, waardoor ze zichzelf een stijging van hun salaris toekenden.  Ze vonden 29.150,00 Quetzal te weinig en gingen voor een stijging tot 46.700,00 Quetzal, wat neerkomt op een stijging van 17.550,00 Quetzal per maand. Samen met economische voordelen zoals representatiekosten en dagvergoedingen, kwam de verhoging  voor gewone congresleden neer op 66.000,00 Quetzal en  voor de voorzitter en de leden van de Raad van het Congres zelfs op 97.000;00 Quetzal daar zij hogere bonussen ontvangen.

Eind februari ontvingen de congresleden reeds hun eerste fors verhoogde uitkering op hun rekening. Uiteraard keurden niet alle 160 volksvertegenwoordigers het decreet goed. Samuel Pérez, die de groep congresleden van de regerende president leidt, zei dat ze vanaf het begin tegen de verhoging waren en dat ze de eerste betaling die ze ontvingen aan de Vrijwillige Brandweerlieden schonken.

“Met 23 volksvertegenwoordigers zijn we de strijd aangegaan zonder blok, zonder partij (…) Voor de groep Semilla is de tijd gekomen om de koers te hervatten die het volk van Guatemala ons bij de stembus heeft gedelegeerd en die ze op straat hebben verdedigd,” zei Pérez.

De volksvertegenwoordigers van Semilla dienden een voorstel in om het decreet in te trekken. Ze dienden zelfs een voorstel in om ook de salarissen van magistraten, burgemeesters en andere ambtenaren met een inkomen tussen de 70.000 en 100.000 Q per maand te verlagen.

De legendarische “48 kantons van Totonicapán”

Even terugdraaien in de geschiedenis.

Aan het einde van de 19e eeuw maakte de heersende klasse (van Spaanse afkomst) zich los van de afhankelijkheid van het Spaanse moederland. Dat bracht een belangrijke verandering teweeg in de politieke en sociale organisatie van het land, zo ook van Totonicapán. Voor de “Creolen,” (de heersende klasse van Spaanse afkomst) betekende de onafhankelijkheid het einde van de belastingen die ze aan Spanje moesten betalen. Maar voor de bevolking betekende de onafhankelijkheid fiscale en politieke lasten die de “Creolen” hen oplegden. Als onderdeel van hun machtsgreep richtten de heersers gemeenten op in de inheemse gemeenschappen. Die werden geleid door een burgemeester en zijn gemeentebestuur. Dit nieuwe gezag, geworteld in de Creoolse staat, verving de inheemse K’iche’s autoriteiten die eeuwenlang in Totonicapán legitiem bestaan hadden.

De inheemse gemeenschap werd naar de achtergrond gedrongen, onder toezicht van een van de raadsleden die door de officiële gemeente was aangesteld. Desondanks verzette de K’iche’ gemeenschap van Totonicapán zich in de loop der tijden en behield haar tradities en systeem van eigen gemeentelijke autoriteiten. Die zogezegde inheemse “hulpburgemeesters”, die optraden als tussenpersonen tussen de officiële gemeente en de inheemse gemeenschappen, consolideerden zich meer en meer als de gemeenschappelijke autoriteiten, die door elke gemeenschap werden aanvaard en afgevaardigd als de gezamenlijke “48 kantons van Totonicapán.

Dankzij het verzet en de strijd van hun leiders en de slachtoffers van de overheersing hebben de 48 kantons vandaag de dag hun eigen rechtssysteem, in stand gehouden door de vergaderingen van de gemeenschap. Dit systeem is niet in strijd met de wetten en instellingen van de staat. Ze werken op een respectvolle manier samen met de cultuur, normen en lokale autoriteiten en coördineren acties ten gunste van Totonicapán. Wat betreft organisatie is het systeem gebaseerd op democratie en representativiteit. In elke gemeenschap, elk dorp en elk kanton worden elk jaar gemeentelijke autoriteiten verkozen.

Nu de laatste jaren de inheemse bevolking in het algemeen almaar uitdrukkelijker opkomt voor haar rechten voelen de 48 kantons van Totonicapán zich gesterkt in hun rol van protagonisten in de strijd. De officiële autoriteiten van de staat houden wel degelijk rekening met de ontplooiende macht van de “48 kantons.”

De drijvende kracht

Het waren de “48 kantons” die de inheemse bevolking mobiliseerden om in 2023 maanden lang  straatprotestacties  uit te voeren en de “democratie” – die niet die van hen noch voor hen is – te redden.  En  nu, begin maart dit jaar ontmoetten de autoriteiten van de 48 kantons de voorzitter van het Congres, Nery Ramos, om hun afwijzing van de salarisverhoging voor congresleden kenbaar te maken.

“We zijn hier niet om te onderhandelen, maar om te eisen dat de beslissing wordt teruggedraaid,” zegden ze.

Daar op hun eisen niet meteen werd ingegaan trokken autoriteiten van de 48 kantons van Totonicapán en vertegenwoordigers van Ixil, Mam, Kaqchikel y Tz’utujil gemeenschappen opnieuw naar de hoofdstad om een petitiedocument te overhandigen aan de uitvoerende macht en het Congres. Ze gaven de congresleden vijf dagen uitstel. Schoorvoetend werd het gewraakte decreet uiteindelijk opgeschort. Maar enkel opschorting was niet genoeg voor de inheemse autoriteiten.

De Unie van het Maya Mam Volk van Quetzaltenango, bijvoorbeeld, riep in een communiqué de congresleden op om hun standpunt te herzien. De Unie uitte haar afwijzing door erop te wijzen dat “enkel en alleen het opschorten van de salarisverhoging verre van een maatregel van rechtvaardigheid en billijkheid weergeeft en een gebrek aan gevoeligheid vertoont voor de behoeften van de bevolking van Guatemala.”

“We eisen de onmiddellijke intrekking van deze buitensporige en ongerechtvaardigde verhoging, omdat we het als een aanfluiting beschouwen, terwijl de meerderheid van de bevolking nog steeds te maken heeft met ernstige ongelijkheden en tekorten,” zeiden ze.

Op 1 april kondigden de 48 kantons aan dat ze vrachtwagens van frisdrank-, bier- en likeurbedrijven de toegang tot het departement zullen ontzeggen als maatregel tegen de salarisverhoging voor de congresleden.

We waren van plan om naar de hoofdstad te reizen om voor onze rechten te vechten, maar helaas heeft de voorzitter van het Congres, Nery Ramos, de plenaire vergadering opgeschort zonder een agenda vast te stellen,” zei Juan Pablo Ajpacaja, een leider van de protesterende inheemse  autoriteiten.

Ze richtten zich tegelijk naar de organisatie van de bedrijven en riepen hen op zich  aan te sluiten bij hun strijd.

“We eisen dat er naar onze eisen wordt geluisterd, anders zouden we de facto actie ondernemen tegen andere grote bedrijven.” En ze dachten eraan om grote winkelcentra te sluiten.

Verwachte reacties

De Kamer van Koophandel was er als de kippen bij om te laten weten dat ze nieuwe blokkades volkomen afwijst. Volgens hun communiqué zouden de maatregelen duizenden kleine en middelgrote handelaars ernstig treffen en de economische stabiliteit van gemeenschappen in het westen van het land en het levensonderhoud van veel gezinnen in gevaar brengen. Meteen meldde de Kamer dat ze een preventief bevel had ingediend bij het Grondwettelijk Hof om het recht van de burgers op vrij verkeer, vrijheid van industrie en handel en veiligheid te beschermen.

“Geen enkele groep kan met geweld voorwaarden opleggen, terreinen afsluiten of het vrije verkeer van producten en burgers beperken”, benadrukte de Kamer en drong er bij de autoriteiten op aan om respect voor de rechtsstaat te garanderen.

Als besluit kunnen we stellen dat wanneer de inheemse volken een strijd aangaan voor democratie, zoals zij die verstaan en die ook proberen in praktijk te brengen, dat ze dit doen als een uitdrukking van gemeenschapsdienst. Dat is het verschil tussen de “democratie” die geleid wordt door politici, die in werkelijkheid politieke kooplieden zijn. En het is de opstelling dienaangaande van de inheemse volken die hen onderscheidt van opportunistische individuen en van diegenen die proberen legitieme eisen te manipuleren.

Bronnen:

48 Cantones, diputados y democracia – Prensa Comunitaria

Historia de los 48 cantones de Totonicapán | Aprende Guatemala.com

Guatemala: Cantones anuncian medidas por alza salarial de diputados – Noticias Prensa Latina

Cámara de Comercio presenta amparo preventivo para evitar que los 48 Cantones efectúe bloqueos – La Hora