Guatemala, een hels experiment

Een Belg die Guatemala als zijn broekzak kent is Guido De Schrijver. Zijn vele artikels van hem over de huidige toestand in dat geteisterde Midden-Amerikaanse land op www.uitpers.be en als auteur van de zeer geregelde nieuwsbrief van ‘steungroep met Guatemala’ maken hem tot dé bron in het Nederlands voornamelijk over de inheemse bevolking van dat land. In 1964 vertrok Guido De Schrijver – hij was toen 26 jaar – als missionaris van de congregatie van het Onbevlekt Hart van Maria (beter bekend als de congregatie van Scheut) naar Guatemala.

18 oktober, 2024 7 min leestijd

Een Belg die Guatemala als zijn broekzak kent is Guido De Schrijver. Zijn vele artikels van hem over de huidige toestand in dat geteisterde Midden-Amerikaanse land op www.uitpers.be en als auteur van de zeer geregelde nieuwsbrief van ‘steungroep met Guatemala’ maken hem tot dé bron in het Nederlands voornamelijk over de inheemse bevolking van dat land. In 1964 vertrok Guido De Schrijver – hij was toen 26 jaar – als missionaris van de congregatie van het Onbevlekt Hart van Maria (beter bekend als de congregatie van Scheut) naar Guatemala. Hij zal er tot 1979 blijven. Op de vooravond van het uitbreken van de burgeroorlog keerde hij naar België terug. Vijf jaar na zijn vertrek worden zijn vrienden, de Belgische priesters Walter Vooordeckers, Ward Capiau en Serge Berten in Guatemala vermoord. Deze periode tekent hem voor het leven en hij schrijft daarover romans en kortverhalen in het Spaans (El Tigre Renco en El Archivo del Continente) en in het Nederlands.

In 2011 verscheen zijn roman “De ongewisse terugkeer” waarin de hoofdpersoon Michael, die veel trekken vertoont met de auteur, als traditioneel missionaris naar Guatemala vertrekt. Door de armoedige situatie van de lokale boerenbevolking en de progressieve wind die doorheen de Latijns-Amerikaanse katholieke Kerk waait, maakt het hoofdpersonage uit deze roman schokkende innerlijke veranderingen door, verhevigd door het revolutionaire klimaat dat het land overrompelt en door zijn contact met het gewapend verzet en twee jonge vrouwen. Met als gevolg innerlijke chaos troef. Voor wie kiezen, wat moet hij met zijn leven verder aan? Terugkeren naar België dan maar, maar Guatemala laat hem niet los. Vanuit België blijft hij het land en Midden-Amerika op de voet volgen. En dat doet hij tot op vandaag. Hij zal blijven pendelen tussen ons land en Guatemala. Tot zover de inhoud van ‘De ongewisse terugkeer’. In 2017 verscheen zijn roman ‘Verdwenen vulkanen’ en in 2020 nog een bundel korte verhalen ‘Vrouwenvermogen’. En dan ligt daar nu weer een nieuwe roman.

Historisch-antropologische roman

‘Een  hels experiment’ is in de eerste plaats een historische roman waarin een groot gedeelte van de geschiedenis van het Guatemala van de twintigste eeuw de revue passeert. Het boek bestaat uit drie delen en in het eerste en meest uitvoerige deel schetst hij aan de hand van een aantal fictieve personages de maatschappelijke achtergrond van Guatemala. Guatemala is het Mayaland bij uitstek in de regio en wordt bevolkt door een meerderheid van inheemse groepen waaronder Quiché, Q’eqchi, Pocomam, Qaqhiquel en nog vele andere etnische groepen. De meeste ervan leven in zeer erbarmelijke omstandigheden. Ze proberen te overleven door wat zeer kleinschalige landbouw en/of werken voor de Amerikaanse bananenreus United Fruit Company die een groot stuk van het land de facto in handen heeft. Guido De Schrijver laat zijn verhaal beginnen onder het schrikbewind van president Jorge Unico die tijdens de grote depressie van vorige eeuw aan de macht kwam en zeer letterlijk als een Napoleon heerste over zijn land. Voor dit historische deel voert de auteur twee families op: Telésforo Tzoc en zijn vrouw Micaela en hun kinderen Yaak en Itzel en Policarpio en Alcira die allebei werken voor de grote Pulpo, de octopus, zoals De United Fruit werd genoemd. Onder het werkvolk groeide het ongenoegen met de werkomstandigheden en de lage lonen en Telésforo en Policarpio nemen het initiatief om vanuit hun dorp Las Palmeras contact op te nemen met de vakbond in Guatemala. Telésforo wordt gevangen genomen als ‘communistische’ onruststoker en wordt zwaar gefolterd en zal uiteindelijk sterven in gevangenschap.

Naast dit historische deel werpt De Schrijver zich ook op als amateur antropoloog die zeer goed in beeld brengt hoe het wereldbeeld van de inheemse bevolking in elkaar zit. In de beschrijving van de echtverbintenis tussen Telésforo en Micaela komt dat zeer goed tot uiting. ‘De rituele priester van het dorp riep de vier hoeken van het universum aan. Hij legde Telésforo en Micaela de details van het contract uit. Daarna riep hij de goden aan, zangerig, neuzelend en zegende de verbintenis in, oeroude gebeden prevelend.’ (p. 14) Daarnaast stelde hij ook Maximón voor. ‘De groteske figuur, een vogelschrik, breedgerande zwarte hoed op de kop, getooid in een zwart kostuum van Europese snit, donkere zonnebrilglazen en een sigaar in de mond, hem geschonken door een aanbidder, zat op een rustieke houten zetel. In zijn afwijkende gedaante verenigde zich kenmerken van Maya goden en katholieke heidenen. (p. 24)

Een hels experiment

In het tweede hoofdstuk verschuift de auteur het perspectief naar de VS in de jaren veertig van vorige eeuw. We maken er kennis met de viroloog John Cutler en zijn vrouw Eliese. De ziekten die  de soldaten overvielen tijdens de Tweede Wereldoorlog zetten druk op onderzoek naar de behandeling van geslachtsziekten. De penicilline maakte toen opgang als voorkeurbehandeling. Omdat hij in de VS  geen kans zag om experimenten te doen op mensen nam hij contact op met  medische autoriteiten in Guatemala en in 1946 trok hij met zijn vrouw die verpleegkundige was en een voltallig medisch team naar Guatemala. Gedurende twee jaar voerde hij daar ‘medische proeven’ uit  op meer dan vijfduizend personen (soldaten, gevangenen, prostituees, geesteszieken en weeskinderen).Velen onder hen werden herhaaldelijk besmet met de syfilis- en de gonorroe bacterie. Daarna werden de slachtoffers – soms bewust laattijdig – behandeld met penicilline. De bedoeling van de experimenten bestond erin om de effectiviteit van dat geneesmiddel (een in die tijd nieuw medisch product) te testen. De experimenten voltrokken zich onder de paraplu van de Amerikaanse Openbare Dienst voor Volksgezondheid in een sfeer van geheimhouding zowel in de Verenigde Staten als in Guatemala.

Het schandaal breekt los

In het laatste hoofdstuk zijn we ineens in 2010. In dat jaar, meer dan zestig na de feiten breekt het schandaal los. De ontdekking  van vergeten documenten deden een politieke aardbeving ontstaan zowel in de VS als in Guatemala. Een Amerikaanse onderzoekster gespecialiseerd in de geschiedenis van de geneeskunde, openbaarde het bestaan van een door haar ontdekte bundel documenten vijf jaar eerder. En zo eindigde dit bericht uiteindelijk in de badkuip van president Barack Obama waarmee deze roman begint en er een laattijdig schandaal losbreekt onder president Alvaro Colom. In de VS blijft het bij enkele beleefde verontschuldigingen van Obama en van Hilary Clinton aan het adres van Guatemala.

De Mayawereld

Deze roman van Guido De Schrijver gaat over meer dan ‘een hels incident’. Het is ook de beschrijving van een zeer geïnteresseerd en goed geïnformeerde buitenstaander die zich zeer goed ingeleefd heeft in het wereldbeeld van de Mayabevolking, die zeker voor westerlingen zeer moeilijk te benaderen is. Het doet me bij momenten denken aan het boek van Rigoberta Menchú die in 1992 de Nobelprijs voor de Vrede kreeg. Dat verhaal werd opgetekend door de Argentijnse auteur Elisabeth Burgos-Debray en Rigoberta Menchú eindigt dat boek met de zeggen dat zij de innerlijke wereld van de Mayacultuur verborgen houdt. Bij het lezen van De Schrijvers boek moest ik vaak denken aan het leven van Rigoberta Menchú onder meer omdat haar vader in de gevangenis om het leven kwam en zij zelf, ondanks haar Nobelprijs, naar het buitenland is moeten vluchten. Het zijn ook die impliciete verwijzingen die ‘Een hels incident’ tot een rijk boek maken.

Guido De Schrijver, Een hels experiment, roman uitgegeven in eigen beheer, 2024, prijs: 20 euro+verzendingskosten te bestellen via Guido De Schrijver (schrij@gmail.com)