Geschiedenislessen Van Elisée Reclus – Verspreiding Van Kennis Ten Bate Van Emancipatie

De Franse geograaf Élisée Reclus (1830-1905) is te rekenen tot de eerste generatie anarchisten van het Europese politieke anarchisme, dat in de tweede helft van de 19^de eeuw opkwam. Let je op zijn omvangrijke oeuvre dan bestaat dit vooral uit geografisch- encyclopedische teksten. Hij heeft verhoudingsgewijs in expliciete zin weinig over anarchisme geschreven. Zijn manier van schrijven over geografische onderwerpen en de keuze van (deel)onderwerpen die hij maakte, leveren wel een bewijs dat hier een libertair aan het werk is geweest, die zich richtte op sociale emancipatie. Wie meer over Reclus en zijn werk wil lezen kan terecht in het tijdschrift de AS 188 (2014), het themanummer Élisée Reclus – Geograaf & Anarchist, zie Online.

Door de milieucrisis en de hedendaagse ecologisch kritiek zijn twee teksten van Reclus herontdekt. De eerste is getiteld Geschiedenis van een beek (Histoire d’un ruisseau, 1869) en de tweede Geschiedenis van een berg (Histoire d’une montagne, 1880). Beide teksten zijn overigens in de loop der vele jaren herhaaldelijk herdrukt. Echter, 150 jaar later mag men bij het lezen van die teksten niet de contextuele en algemene dimensie veronachtzamen, aldus de Franse filosoof en letterkundige Benoît Bodlet. In zijn onlangs verschenen boek Les histoires d’Élisée Reclus, Divulgation scientifique et émancipation (Geschiedenissen van Élisée Reclus, Verspreiding van kennis en emancipatie) geeft hij daarvoor zijn redenen. Hieronder de bespreking van zijn boek. [ThH]

Opzet van het boek

Benoît Bodlet levert een minutieuze behandeling van beide teksten. Daarbij analyseert hij onderwijl allerlei misvattingen en misplaatste kritieken van diverse auteurs. Na de leerzame Introductie volgen vijf hoofdstukken; het geheel wordt afgesloten met een Conclusie.

Het eerste hoofdstuk draagt de retorische titel ‘Opnieuw actualiseren van Reclus?’. Heeft Reclus, iemand uit de tweede helft van de 19^de eeuw, geograaf en anarchist, een actualisering nodig als auteur en activist? Is, wat hij dacht en waarvoor hij ijverde, inmiddels gerealiseerd? Voor een antwoord daarop citeer ik één zin waarin Bodlet een groot deel verwoordt, waar Reclus voor stond: ‘Kennis is een katalysator van emancipatie en dat staat centraal in het libertaire project’ (p. 15). Vraagt dit om actualisering of realisering? Eén ding is duidelijk: met Élisée Reclus gaat het om een libertaire geograaf, niet om een ‘romantische ecolo’ waarvoor sommigen hem houden.

Hoofdstuk II gaat over ‘Onderwijs en pedagogie’. Aan de orde komt libertair onderwijs en het onderwijzen van geografie (aardrijkskunde). Officieel werd in 1858 in Frankrijk gehuldigd dat: ‘de geografie moet inspireren tot de liefde voor de geboortegrond, als weldadige passie, die grote mannen en goede burgers heeft opgeleverd’ (p. 56). Een anarchist denkt daar geheel anders over maakt Bodlet duidelijk. Het derde hoofdstuk betrekt zich op ‘Een lezing op een manier van Reclus’. Aldus verschijnt de gedachte aan de ‘verbeelding’ en het zich in de plaats kunnen stellen van iets: het gezichtspunt, het focaliseren. Verandert dat, dan verandert ook je beschrijving. De wereld beschrijven ‘zoals die is’, is het hanteren van een taallist, want de beschrijving creëert de ‘werkelijkheid’. Kijk onder een andere hoek naar hetzelfde en het beeld verandert… Het vierde hoofdstuk houdt zich bezig met ‘Esthetiek, een educatie van het kijken’. Dat verlangt ruimte, sociale en politieke ruimte. Dit komt terug in hoofdstuk 5 in relatie tot (a) een verandering van het milieu, (b) de constructie van een ‘wij’ en (c) politieke geschiedenissen.

In de Conclusie komen we dan onder meer tegen dat er heden sprake is van een ecologische en ‘groene kolonialistische’ discussie die dringt tot herlezing van de Geschiedenis van een beek en de Geschiedenis van een berg. Want deze twee teksten hebben een (vooruitlopende) kritische kijk in zich met betrekking de modeterm ‘Antropoceen’ (p. 128).

Sociale en politieke context van het ontstaan van Reclus’ Geschiedenissen

Benoît Bodlet merkte dat lange tijd de Geschiedenissen beschouwd werden als niet serieuze werken. De een vond er te weinig politiek in en de ander te weinig wetenschap, terwijl een derde ze te veel als ‘literatuur’ zag. Om daar op te reageren heeft Bodlet de twee Geschiedenissen geanalyseerd op een aantal facetten, zoals hier boven terug te vinden. Doel van Bodlet is de politieke dimensie van de Geschiedenissen expliciet te maken en in het bijzonder het libertaire karakter ervan bloot te leggen. Hoe doet hij dat?

Hij zegt een manier van lezen te gebruiken die ‘mesologisch’ genoemd wordt (micro-meso-macro). Daarvoor gaat hij uit van een micro-lezing waarbij rekening wordt gehouden met de historische en sociologische context van het werk (meso) en de ‘co-teksten’ die de Geschiedenissen vergezellen. Wat die co-teksten aangaat mogen we niet vergeten dat Reclus veel geschreven heeft. Zo zijn daar de 19 delen Nouvelle Géographie universelle en 6 delen L’Homme et la Terre naast 300 artikelen (de meerderheid over geografie en een belangrijk deel politiek en maatschappij, naast anarchisme).

De historische en sociologische context van al die werken weerspiegelen natuurlijk ook de tijd van 150 jaar terug. Midden 18^de eeuw werden blijkens toen geschreven publicaties, aldus Bodlet, de arbeidersklasse en volksklassen als ‘gevaarlijk’ gezien. Dit creëerde een reden dat de heersende klasse zich bezig ging houden met opvoeding en onderwijs van het deel van de bevolking, dat met vrees en wantrouwen bekeken werd. Het idee was dat opvoeding en onderwijs niet aan henzelf overgelaten kon worden. Er werd voorgesteld om via een religieuze ‘greep’, dat tot taak van priesters te maken. Vanuit die intentie ontstond in Frankrijk de Onderwijswet van Guizot van 1833, met de instelling van een lagere school voor jongens. Doel was niet de sociale ongelijkheid te bestrijden, maar de zogenaamde gevaarlijkheid van de volksklassen te neutraliseren…

De anarchistische beweging, veel in samenwerking met de socialistische beweging, zette zich vervolgens in om onderwijs op de door hen gewenste leest te schoeien. Doel ervan was daarmee tegelijk de gang naar het door de religieuzen verzorgde onderwijs te breken (wat in 1905 definitief tot stand kwam met de scheiding van Kerk en Staat). Door bemiddeling van de kring van libertaire geografen in die tijd, begon Élisée Reclus zich met het onderwijskamp bezig te houden door de onderwijsmethoden van zijn tijd te kritiseren. Hij nam deel aan de opbouw van een algemene en libertaire opvoeding waaraan, zo geeft Bodlet weer, zijn ‘Geschiedenissen’ zouden bijdragen.

Dat onderwijs kwam in het teken te staan van (a) ‘wetenschap tegen mystificatie door het christendom’ en (b) ‘vrijheid ontdekken tegen onderworpenheid en dienstbaarheid (slavernij) de leerlingen ingeprent’ (p. 48). Het zijn twee open ‘werkterreinen’ van de libertaire beweging,  twee dimensies die in de Geschiedenissen van Reclus aanwezig zijn. Hij was dan ook bezig vanuit de gedachte, dat verspreiding van de wetenschap (kennis) de bevrijding mogelijk maakt van dominantie door mystificerende priesters – iets dat facet-gewijs en ook nadrukkelijk in drie hoofdstukken in Geschiedenis van een berg aandacht krijgt (p. 50). Ruimer gaat het Reclus om emancipatie van alle levende wezens zonder uitzondering.

Reclus onderscheidt zich door twee soorten benadering. Wat de Geschiedenissen aangaat heeft hij gekozen niet voor territoriale monografieën maar voor bepaalde geografische milieus, zoals een beek en een berg (en evenmin een beek of een berg in het bijzonder). Er zit dus geen ‘patriottistische’ greep op. Voor zover men Reclus met het hedendaagse ecologisch denken in verband brengt, moet men wel zijn politieke kritiek op het kapitalisme in gedachten houden. Verkooppraatjes over ‘vergroening’ een ‘duurzaamheid’ zouden door hem zijn doorzien.

Reclus heeft men ook getracht te maken tot een erfgenaam van het Rousseauiaans romantisme. ‘Als je al een beginpunt ervan in Geschiedenis van een berg kan zien’, schrijft Bodlet, ‘zat dat erin om beter afstand van Rousseau te nemen’. Het is bekend dat Reclus de afwijzing van Rousseau die Bakoenin formuleerde, deelde. Bovendien verduidelijkte Reclus zijn standpunt wat Rousseau aangaat met zijn tekst Du sentiment de la nature dans les sociétés modernes (1866; Paris, 2019) [Over het gevoel van de natuur in moderne samenlevingen] (Bodlet, p. 28-29).

Met dit essay heeft Benoît Bodlet nuttig werk verricht, want het levert een inspirerende kijk op de twee boeken van Reclus en het vraagt om die opnieuw te lezen. 

Thom Holterman

Bodlet, Benoît, Les histoires d’Élisée Reclus, Divulgation scientifique et émancipation. Presses universitaires de Lyon, 2024, 150 blz., prijs 16 euro.