Electorale esoterie

“Formeren met GL-PvdA is niets anders dan een provocerende dikke middelvinger naar al die PVV- en FvD-stemmers die zich toch al niet serieus genomen voelen door de landelijke politiek. En had Rob Jetten niet gezegd dat hij er voor álle Nederlanders wil zijn? Nou dan”, aldus Angela de Jong gisteren in het AD. Verkiezingsuitslagen interpreteren is koffiedik kijken. Zo staan na elke verkiezing duizenden charlatans en oplichters klaar om te doen alsof zij hét orakel zijn van het electoraat. En het is niet alleen opportunisme, maar ook blijk van systemische fouten in de politiek.

Electorale esoterie is elke analyse van een verkiezingsuitslag die “de volkswil” probeert te destilleren, en daarmee méér waarde hecht aan de verkiezingsuitslag dan de rekenkundige uitleg. Als een orakel dat uit de ingewanden van dieren de wil van de goden of de toekomst probeert te interpreteren.

Die esoterie kan je vaak herkennen aan bepaalde zinsneden, zoals “[x] doet het meest recht aan de verkiezingsuitslag”. De Jong gebruikt die ook. Nederland is volgens haar naar rechts opgeschoven, en daarom zou er ook een rechtse regering moeten komen.

Los van of dit waar is (nee, de uitslag in 2025 is niet veel rechtser dan die in 2023), is het een loos argument. Voor het parlementaire proces is geheel niet van belang welke partijen zijn gegroeid of gekrompen. Van belang is welke partijen samen een meerderheid van de zetels bezetten.

Is dat een goed systeem? Nee, dat is juist de kern van het probleem, maar daar kom ik later op terug. Relevant voor nu is dat allerlei duiders en politici allemaal magische argumenten uit de kast halen om te beweren dat juist zij de grote vertegenwoordiger zijn van “de volkswil”.

Zo ook Jetten, die stelde dat Nederland een bladzijde had omgeslagen. Dit, terwijl er buiten de vernietiging van NSC weinig is veranderd aan de verkiezingsuitslag. Maar voor hem is het nuttig om te doen alsof zijn winst hem een groter “mandaat” geeft.

Of Wilders, die als persoon de meeste stemmen kreeg van alle individuele kandidaten. Hij vond dat dat hem de échte winnaar van de verkiezingen maakte. Maar ja, dat verandert natuurlijk niet het zetelaantal.

Of de chef opinieredactie van van de Trouw, Laura van Baars. Die vond de verkiezingsuitslag reden om heel Nederland “rechts” te noemen, en vervolgens daar allerlei consequenties aan te verbinden over hoe D66 zich moest vormen.

Zelfs het idee dat de grootste partij mag beginnen met formeren, of dat een verkiezing überhaupt “winnaars” heeft, is esoterisch denken. Want maakt het eigenlijk echt iets uit welke partij de meeste zetels heeft? Zolang dat er niet 75 zijn, zijn er altijd nog andere opties.

Tegenover electorale esoterie staat electoraal realisme. Electoraal realisme houdt onder meer in dat je moet erkennen dat verkiezingen een momentopname zijn, dat lang niet alle politieke stromingen zijn vertegenwoordigd, en dat kiezers onvoldoende informatie hebben om een keuze op te baseren.

Maar esoterisch denken is voor duiders en politici veel aantrekkelijker, juist omdat het zich niet laat kwantificeren. Aangezien “de volkswil”, “het volk” en “de kiezer” niet bestaan, kan men daarover van alles zeggen zonder dat iemand je op feitelijkheid kan controleren. Het is allemaal onkenbaar.

En des te aantrekkelijker is het voor rechtse politici, die zich vaak presenteren als instrumenten van die “volkswil”. Wat de uitkomst ook is, rechtse politici weten het altijd wel te interpreteren op een manier waarop zij tóch gewonnen hebben.

Zoals Wilders toen hij stelde dat hij persoonlijk meer stemmen had gekregen dan Jetten en dus “echt” had gewonnen. Of toen Wilders in 2021 stelde dat het “ondemocratisch” was om niet met de op één na grootste partij te praten. Iets dat hij in 2023 vervolgens zelf naliet.

Maar juist dat is het voordeel van esoterie: juist het feit dat er geen pijl op te trekken is, betekent dat iedereen feitenvrij kan brainstormen over wat “de mensen” nu eigenlijk willen. En de conclusie is altijd hetzelfde: gewoon blijven doen wat we altijd al gedaan hebben.

Bovendien is het de zoveelste manier voor extreem-rechts om mensen op te hitsen. Door zijn tegenstanders ondemocratisch te noemen, vereenzelvigt Wilders zichzelf met de democratie. Zo isoleert hij zijn volgers van redelijke tegenargumenten.

Wat maakt dat koffiedikkijken door extreem-rechts mogelijk? Allereerst komt dat door de aard van Nederlandse verkiezingen. Door de gehele “democratie” te laten concentreren in één verkiezing elke paar jaar lopen miljoenen dingen door elkaar heen.

Het is onmogelijk om op basis van een verkiezingsuitslag te zeggen wat de kiezers nu écht hebben bedoeld. En die vaagheid van de verkiezingsuitslag is juist in het voordeel van de politieke duiders en de partijen, die elk hun eigen spin kunnen geven. Daarom verandert het ook niet.

Want ook parlementair ‘linkse’ partijen doen hun voordeel met esoterie. Waarom heeft GL-PvdA zo veel zetels minder dan in 2023? Wat het de schuld van Timmermans? Was het iets anders? Niemand kán het weten, en dat is voor de partij voordelig. Die kunnen doorgaan.

Ook hebben zij baat bij het doen alsof er zoiets bestaan als een eenduidige “volkswil”. In plaats van electoraal realisme, dat erkent dat verschillende mensen verschillende belangen hebben. Democratie is een systeem van belangenafweging. Het is geen wichelroede voor een magische wilsverklaring.

Een democratie waarvan de verkiezingsuitkomsten zo ondoorzichtig en onkenbaar zijn, is geen échte democratie. Alleen al door de prevalentie van electorale esoterie is de parlementaire democratie als democratisch middel ongeschikt. Hoe komen we van electorale esoterie naar electoraal realisme?

Dat kan door basisdemocratie te omarmen. We moeten niet alleen om de zoveel jaar een landelijke, gemeentelijke en provinciale verkiezing organiseren. Ook de werkvloer moet democratisch zijn, en huisvesting, en transport, en onderwijs, en zorg. Vormen van democratie die héél dichtbij zijn.

Daarnaast kan democratie niet alleen zien op de verkiezing van vertegenwoordigers, maar moet democratie juist gaan om inhoudelijke onderwerpen. Want het zijn die vertegenwoordigers die hun esoterische mandaat op een voor zichzelf zo gunstig mogelijke manier uitleggen.

Dit moet natuurlijk gepaard gaan met een goede informatievoorziening en open debat. Want alleen met zo’n fijnmazig en geïnformeerd democratisch systeem kunnen mensen daadwerkelijk hun eigen belangen duiden en uitspreken. En kunnen ze zich bevrijden van de tovenaars die hen proberen op te lichten.

Dit alles is natuurlijk slecht voor de zogenaamde “politieke junkies”, die hun plezier halen uit het volgen van het “drama” en de “strijd” van de parlementaire politiek. Daar staat tegenover dat een gedetailleerde afweging van verschillende belangen geen onderdeel zou moeten zijn van een soapserie.

Een goed medicijn tegen extreem-rechts is, op dit moment, bij jezelf te rade blijven gaan. Je niet door parlementaire politici (zij het ‘links’ of rechts) wijs te laten maken wat belangrijk is, maar voor jezelf nagaan wat je belangrijk vindt. En dat vervolgens in de praktijk te brengen.

Bo Salomons

(Dit draadje verscheen eerder als draadje op Bluesky.)