Sociaal-democratie, neo-liberalisme en fascisme: een dubbele tragedie in drie bedrijven

“De gemeente Utrecht is samen met burgerinitiatief Collectief Kapitaal een geldinzamelingsactie gestart waarmee in drie maanden tijd 100.000 euro moet worden opgehaald. Met dat geld wil de gemeente honderd Utrechters die leven van een bijstandsuitkering en daarnaast in deeltijd werken financieel kunnen ondersteunen”, aldus de NOS vandaag. Weinig nieuwsartikelen geven zó goed weer wat de tragiek is van onze tijd.Neo-liberale politici kleden sociale zekerheid uit, die juist als doel heeft om het kapitalisme stabiel te houden.

Eerste bedrijf: sociaal-democratie in kapitalisme

Om te beginnen moeten we weten wat sociaal-democratie precies inhoudt. In het kort: een sociaal-democratische samenleving is kapitalistisch, maar de ‘ergste randjes’ zijn ervan afgeschaafd. Ook Nederland is een sociaal-democratie. Onze samenleving is in de basis kapitalistisch: bedrijfseigenaren hebben recht op de winst die wordt geproduceerd met hun eigendommen, en arbeiders krijgen een deel van die winst als loon voor hun arbeid.

Maar in Nederland worden de ergste randjes van het kapitalisme afgevlakt door “sociale zekerheid”. Wie geen huur kan betalen heeft recht op huurtoeslag. Wie geen zorgpremie kan betalen heeft recht op zorgtoeslag. Wie niet werken kan heeft recht op een uitkering of AOW.

Daardoor denken sommige mensen dat sociaal-democratie een tegenhanger is van het kapitalisme; dat Nederland geen ‘volwaardig’ kapitalisme bedrijft vanwege de sociale zekerheid. Maar juist het tegenovergestelde is waar: sociale zekerheid is bedoeld om kapitalisme stabiel te maken.

Zo zijn allerlei Nederlandse wetten ter bescherming van arbeiders aangenomen als gevolg van een dreigende revolutie in 1917-1918. Je kan zeggen dat die door revolutiedreiging zijn afgedwongen. Maar het was ook bedoeld als zoethoudertje.

Door sociaal-democratische wetten en voorzieningen hebben arbeiders een ‘aandeel’ in de kapitalistische samenleving. Het bekende citaat van Marx, dat de proletariërs niets te verliezen hebben dan hun ketenen, is in een sociaal-democratie dus niet waar.

Dat is natuurlijk fijn vergeleken met kapitalisme zonder sociaal-democratie, dus in die zin is het een verbetering. Maar het verankert ook op slinkse wijze de inherente ongelijkheid van het kapitalisme. Doordat mensen iets te verliezen hebben, komen ze minder in opstand.

Maar de link tussen sociale zekerheid en kapitalisme gaat verder. Toen marktwerking in de jaren negentig en nul in de volkshuisvesting en de zorg werden geïntroduceerd, werden ook de huurtoeslag en de zorgtoeslag ingevoerd om de klap te verzachten.

In feite zijn huurtoeslag en zorgtoeslag dus indirecte subsidies voor private verhuurders en zorgverzekeraars. Deze toeslagen maken direct marktwerking mogelijk, en zijn daarmee juist een fundamenteel onderdeel van het kapitalistische systeem.

En dit zie je ook terug in andere delen van het sociale zekerheidsstelsel. Zo heeft de bijstand strenge regels over het zoeken van werk, en heb je geen recht op een WW-uitkering als je ontslag neemt. Deze wetten proberen mensen snel aan het werk te zetten.

Daarmee wil ik niet zeggen dat sociaal-democraten zich willens en wetens inzetten om kapitalistische uitbuiting in stand te houden. Dat is echter wel de rol die sociaal-democratie in de praktijk speelt, en ook de reden dat sociaal-democratie wordt toegestaan.

Tweede bedrijf: neo-liberalisme

Nadat Nederland in de jaren veertig van de vorige eeuw een sociaal-democratie is geworden, duurde het niet lang voordat er een tegenbeweging ontstond. Kapitalisten begonnen sociaal-democratische regels in twijfel te trekken.

Dit neo-liberalisme stelde een kapitalisme voor dat niet werd “gehinderd” door strenge arbeidswetgeving, en niet werd afgeremd door een sociaal “vangnet”. Dat vangnet betekende namelijk dat arbeiders nog opties hadden naast hun werk, en dat verkleinde de macht van de ‘werkgever’.

Nu is dat vangnet nooit volwaardig geweest, aangezien het niet het doel was om de macht van de ‘werkgever’ geheel te verkleinen. Maar zelfs dat onvolwaardige vangnet was voor sommige kapitalisten een te groot offer om te brengen.

Dit geldt ook voor de vakbonden, in hun toenmalige vorm ook sociaal-democratische instellingen. De neo-liberale Reagan en Thatcher hebben hun uiterste best gedaan om de vakbeweging klein te krijgen, en met succes.

En ook in Nederland wist de neo-liberale regering-Lubbers de vakbonden klein te krijgen. Daarna kon de regering-Kok een begin maken aan het liberaliseren van de woningmarkt, en Balkenende na hem liberaliseerde de zorg.

Het was dit neo-liberalisme dat uiteindelijk zou leiden tot het toeslagenschandaal. Strengere wetgeving, bedoeld om het toeslagensysteem tot een straf te maken, had het beoogde effect: mensen met toeslagen werden geheel uitgekleed.

Met als gevolg dat er grote maatschappelijke tegenstand opborrelde. Activisten en journalisten gingen op onderzoek uit, en vonden allerlei verschrikkingen, niet alleen in de toeslagenwereld. Het vertrouwen in de overheid werd enorm geschaad.

En hier zien we dan ook de tragiek van het neo-liberalisme. In een poging tot een ‘puur’ kapitalisme te komen, kleedt het juist de beschermingen uit die het kapitalisme stabiel moesten houden. Dit leidt juist voor veel mensen tot het besef hoe slecht kapitalisme is.

Dat gebeurt niet alleen in het rijk van uitkeringen en sociale zekerheid. De parlementaire democratie is een belangrijk onderdeel van de sociaal-democratie, en ook die is de laatste tijd ernstig uitgekleed onder druk van neo-liberalisme.

Zo wordt er in Nederland nauwelijks iets gedaan aan klimaatverandering, terwijl dat voor veel mensen juist een existentieel probleem is. Dus gaan mensen de straat op om te demonstreren en actie te voeren.

Vervolgens wordt er nu gekeken naar hoe het demonstratierecht verder ingeperkt kan worden. Dat is natuurlijk autocratisch, maar ook heel inefficiënt. Juist demonstraties geven een uitlaatklep. Zonder demonstratierecht gaan mensen andere uitlaten zoeken.

Zo leidt repressie juist tot krachtigere actie. Grote groepen mensen realiseren zich nu dat wetten en politie vooral handig zijn voor mensen met geld, en dat hun protest uit puur opportunisme wordt gecriminaliseerd.

De politiek en het kapitaal verpulveren zo de mythes waar ze zelf baat bij hadden: dat Nederland een functionele, egalitaire democratie is die burgerrechten hoog in het vaandel heeft zitten. Die mythes maken plaats voor de realiteit dat politiek vooral opportunistisch is.

Bedrijf drie: fascisme

De tragiek van dit verhaal zit hem echter niet alleen in het neo-liberalisme, maar ook in de sociaal-democratie zelf.De sociaal-democratie heeft het zaad van haar eigen ondergang gezaaid.

Want hoewel de sociaal-democratie de ‘scherpste randen’ van het kapitalisme heeft geveild, is de kern van kapitalisme overeind gebleven: een kleine groep mensen weet, over de ruggen van zowel arbeiders als het milieu, enorme rijkdom te vergaren.

Die rijkdom heeft de kapitalistische klasse in kunnen zetten om allerlei denktanks, instituten en partijen te steunen, om zo hun verhaal verder te brengen. De sociaal-democratie heeft haar eigen afschaffing zo toegestaan.

Waarom wordt de democratie nu stukje voor beetje afgeschaft? Omdat rijke kapitalisten oplopen tegen de grenzen van hoe veel macht en rijkdom je kan vergaren in een democratie. Mensen als Elon Musk en Peter Thiel willen van die grenzen af.

Dit inherente gevaar van het kapitalisme is lange tijd verborgen gebleven. Niet alleen door de materiële herverdeling van sociaal-democratie, maar ook doordat sociaal-democratische taal de onderliggende logica van het kapitalisme versterkt.

Zo gaat het bij sociaal-democraten vaak over de “sterkste schouders” die de “zwaarste lasten” moeten dragen. De kapitalistische klasse wordt neergezet als sterk, en zij die niet veel verdienen worden neergezet als zwak. Sociale zekerheid is liefdadigheid.

Dit is een voorbeeld van hoe bestaande hiërarchieën worden gelegitimeerd: de kapitalist als een “harde werker”, en iemand die een uitkering ontvangt juist als iemand die “tijdelijk in ongemak is geraakt”. Logica die juist de sociaal-democratie ondergraaft.

En dat gaat verder: de PvdA was in de jaren negentig een groot criticus van “grote migratiestromen”, omdat die druk konden zetten op het sociale stelsel. Migranten en vluchtelingen vingen zo de klappen op voor de neo-liberale politiek van de regering-Lubbers.

Het is niet moeilijk te zien hoe dit alles heeft geleid tot de opkomst van Fortuyn, Wilders en andere extreem-rechtse figuren. Kapitalisme veroorzaakt grote ongelijkheid, maar het kapitalisme mag daarvan niet de schuld ontvangen. Dan vangen migranten en vluchtelingen de klappen op.

Het is mogelijk om de kracht van extreem-rechts te ondermijnen als je durft uit te leggen dat ongelijkheid een gevolg is van kapitalisme. Maar sociaal-democraten zijn uiteindelijk kapitalisten, dus zal de PvdA in Nederland dat nooit doen.

En zo krijg je iemand als Wilders; iemand die de hiërarchische taal van het kapitalisme spreekt, en de wereld onderverdeelt in “waardig” en “onwaardig”. Iemand die zich voordoet als een sociaal-democraat, maar juist de belangen van het kapitaal dient.

Iemand die keihard meewerkt aan het afbouwen van de vrijheid van meningsuiting en religie, en die graag wil slopen wat nog over is van de democratie. Zijn antwoord op tegenstand? Nog harder slaan, nog harder optreden.

Wil ik hiermee zeggen dat sociaal-democraten in het geheim fascisten zijn? Natuurlijk niet. Veel sociaal-democraten hebben een hart op de goede plek, en doen wat zij mogelijk achten binnen een kapitalistisch systeem. Maar dat betekent nog niet dat het werkt.

De realiteit is dat de sociaal-democratie het kapitalisme niet zozeer heeft ingeperkt, maar deze juist lang heeft beschermd tegen analyse en kritiek. Het heeft ons in slaap gesust, en daarom is de Nederlandse anti-kapitalistische beweging nu zo klein.

Is het antwoord dan maar om de hele sociaal-democratie af te schaffen? Nee, dat soort accelerationisme biedt ook geen oplossing. Zoals gezegd: sociaal-democratie is nog steeds beter dan neo-liberalisme.

Maar we moeten wel realiseren dat we niet terug kunnen. We kunnen de klok (wat betreft economie) niet terugzetten naar de jaren nul, of negentig, of tachtig, of zeventig, of zestig, of vijftig. Dat is sowieso onwenselijk, maar het lijkt wel het enige wat mensen zich politiek kunnen voorstellen.

Hoe sneller we de hoop in sociaal-democratie kunnen kwijtraken, hoe sneller we kunnen nadenken over daadwerkelijke oplossingen.

Bo Salomons

(Dit artikel verscheen eerder als draadje op Twitter.)