Rechtsstaat en democratie? Vrijheid, zelfbeschikking, zelfbestuur!

zaterdag 27 december 2025

Onderstaand stuk schreef ik voor Konfrontatie Digitaal. Daar staat het ook al te lezen.

Rechtsstaat en democratie? Vrijheid, zelfbeschikking, zelfbestuur!

Agressief rechtse politiek is wereldwijd in opmars. Te vaak mogen we ‘opmars’ letterlijk nemen. Spektakels van marcherende fascisten in een hoofdrol zijn veel te gewoon aan het worden. En als het niet de freelance nazi’s zijn van openlijk fascistisch rechts, dan zijn het wel de linies van de oproerpolitie die sociaal verzet neerslaan met hun knuppels, hun traangas en hun rubberen kogels. Achter hen staan soldaten klaar. Nationale Garde en mariniers in meerdere steden de VS laten de militarisering van de repressie wel heel letterlijk zien. In Nederland ziet het er nog wel anders uit. Nog wel. Maar de richting is dezelfde: Opmarcherend naar rechts.

Achter al dit marcheervertoon zien we tevens de rechtse opmars in politieke zin. Juist ook in Nederland. Voornemens tot wetgeving om het demonstratierecht verder uit te kleden en onder meer gezichtsbedekking te verbieden. Wetgeving die tegen adviezen van experts en zelfs van de Raad van State in worden doorgedrukt. Wetgeving om het leven van vluchtelingen nog veel moeilijker te maken, hun vrijheid verder in te perken, het zo moeilijk mogelijk maken om asiel te vragen en zo makkelijk mogelijk om mensen het land weer uit te werken. Rechtsbescherming van kwetsbare mensen wordt steeds meer een aanfluiting, rechten worden gereduceerd tot minzaam van hogerhand verleende privileges. Hoezo, rechtsstaat?

Intussen regeert er een kabinet dat twee keer gevallen is en intussen nog maar op twee partijen met samen 26 zetels leunt. De VVD blokkeert intussen elke serieuze poging om buiten haar om een regering te vormen, en weigert samenwerking als ook GroenLinks meedoet. Zo zetten tamelijk arrogante, van ruime zakelijke connecties voorziene, zich liberaal noemende maar feitelijk extreem-rechtse politici met Yesilgöz aan het hoofd, de politieke verhoudingen naar hun corrupte en repressieve hand. Hoezo, democratie?

Nogmaals: hoezo, rechtsstaat? Hoezo, democratie? Met dat woordenpaar in ha de hand voeren veel linkse mensen – maar bijvoorbeeld ook iemand als Leen van Dijke, ex-fractievoorzitter van de ChristenUnie en momentele met vrij scherpe takes op Bluesky in de weer– een gevecht tegen de opmars van steeds nadrukkelijker autoritair rechts. We moeten Rechtsstaat en Democratie verdedigen! Dat is de insteek. En ik ben het voor de helft met deze insteek eens. De noodzakelijke insteek echter anders formuleren. We moeten onze vrijheid verdedigen en onze zelfbeschikking verwezenlijken. Dat gaat veel en veel verder dan rechtsstaat en democratie, begrippen met ingebouwde tegenstrijdigheden waar we ons maar beter niet kunnen laten beperken.

We moeten de vrijheid, de gelijkwaardigheid en de solidariteit verdedigen, tegen alles en iedereen die deze waarden bedreigt. Verdedigen tegen rechts, zowel in de fascistische als ‘gewoon´-neoliberale vorm. Maar ook tegen de staat zelf, ongeacht wie die staat bestuurt. Daarom is ‘verdedig te rechtsstaat’ – ook als ik zij aan zij sta met mensen die de leus aanheffen – mijn leus niet, want die rechtsstaat, daar zit precies die staat – en dus leger, politie veiligheidsdienst, immigratie- en deportatiedienst en gevangeniswezen bij inbegrepen. Verdedigen tegen rechts, ook als rechtse politici een flinke meerderheid van kiezers, en zelfs van de bevolking, achter zich hebben. Ik vind dat mensen de zeggenschap over hun levens, en over de maatschappelijke verhoudingen die onze levens bepalen, horen te hebben, individueel en collecties. Maar ik vind niet dat een meerderheid van mensen de zeggenschap horen te hebben over de minderheid, of andersom. Daarom is ‘verdedig de democratie’ geen leus die ik zal hanteren – al sta ik veelal wel aan de kant van anderen die dat tegenover rechts wel doen.

Democratie en rechtsstaat zijn gene inherent goede zaken die we dienen te koesteren. Beiden zijn compromissen tussen het streven naar emancipatie bevrijding – met gelijkwaardigheid, vrijheid en solidariteit als inzet – enerzijds, en de logica van de beheersing vanuit staatsgezag en particuliere eigendom anderzijds. Waar opstandigheid – demonstraties, barricades op de straten, stakingen, bedrijfsbezettingen, complete opstanden – de hele kapitalistische orde en het bijbehorende staatsgezag bedreigen, daar stappen politici naar voren die concessies aanbieden. Het recht op te staken en te demonstreren … maar wel binnen bepaalde grenzen, volgens vastgelegde en door rechters getoetste procedures. Zo kanaliseert de rechtsstaat die zich langs zulke lijnen ontwikkelt, veel verzet.

Het recht om mensen te kiezen in vertegenwoordigende organen…. waarbij die gekozen politici los raken van de opstandige bevolking, ingebed raken in verhoudingen waar de traditionele bezittende en heersende klasse domineert, voor verkiezingen afhankelijk zijn van geld en van media die zelf in handen zijn van re rijke bezitters. Zo maakt de electorale democratie stemmen van onderaf onschadelijk en zelfs medeplichtig, want eenmaal van zetels voorzien is de loyaliteit van zelfs linke politici aan het gevestigde, met het kapitalisme vergroeide en kapitalistische doelen dienende staatsbestel opmerkelijk groot. Mensen krijgen het idee dat ze mogen meepraten en wat te kiezen hebben. De regie blijft echter van hogerhand komen – een hogerhand dat onvrede via verkiezingen en beperkte vrijheidsrechten maar al te vaak naar behoeven weet weg te kanaliseren.

De liberale democratie en de bijbehorende rechtstaat zijn dus geen einddoel, maar hooguit tussenstation, een compromis tussen gevestigde orde en potentieel revolutionaire oppositie van onderen op. Vooral de rechtsstaat is daarmee ook een frontlinie. De strijd tussen linkse emancipatie van onderop enerzijds, en de bestaande uitbuitings- en onderdrukkingsverhoudingen anderzijds vindt binnen die rechtsstaat plaats, tussen de tegenpolen die in dat concept is vervat. Waar de staatsmacht zelf vooral agenten, ambtenaren, bestuurders en ambtsdragers minstens het voordeel van de twijfel proberen te geven, daar dringt emancipatorisch links-van-onderop aan op verruiming van rechten, ook als het staatsgezag dat maar lastig vindt.

Verruiming van demonstratie- en stakingsrecht, en van het recht op openbaarmaking van overheidsinformatie zijn bijvoorbeeld inzet van zo’n strijd. En het is wat mij betreft nodig om daarbij het recht van het staatsgezag om sowieso beperkingen aan onze rechten op te leggen, principieel in twijfel te trekken. Wij hebben de vrijheid van staken en demonstreren, niet omdat die vrijheid in wetten is vastgelegd maar sowieso. Demonstratie- en stakingsrecht zijn een formele erkenning – maar tegelijk beperking – van die vrijheid die aan deze erkenning-annex-inperking vooraf gaat.

Ik zeg wel: wij hebben het recht om te demonstreren, en de wet erkent dat ook. Maar ik zeg nadrukkelijk niet: wij hebben recht om te demonstreren omdat de wet dat zegt. De wet erkent alleen maar wat al bestaat, en omdat en voor zover ontkenning van dat recht zoveel verzet oproept dat het staatsgezag gaat wankelen. Die demonstratievrijheid nemen we ongeacht die wet, en hoe, wanneer en waar we demonstreren is aan ons zelf. Dat de wet soms een zekere erkenning biedt voor onze vrijheid, en wat ruimte verschaft, is meegenomen. Maar het is niet de wet die onze vrijheid heeft gecreëerd. En het is niet de wet die uitmaakt wat we gaan doen als we de straat op gaan. En waar de rechtsstaat respect voor wetten en voor legaliteit impliceert – terwijl precies dat respect onze vrijheid inperkt – denk ik niet dat linkse, radicale mensen de rechtsstaat als zodanig tot inzet van strijd, tot te verdedigen set van instellingen, dient te maken.

Voor de officiële liberale democratie geldt dat nog sterker. Die is compromis, maar nauwelijks nog frontlinie. Ja, een democratisch staatsbestel met meerdere partijen, in vrije verkiezingen gekozen politici en dergelijke, is veelal plezieriger dan een autocratie. Maar het blijft een staatsbestel, en staten zijn geen instrumenten voor onze vrijheid. Die vrijheid kunnen we maar beter met hand en tand verdedigen, desnoods tegen grote meerderheden van vrij gekozen politici in. Maar tegelijk: ik zal zij aan zij met democraten staan als zij serieus actie voeren om de steeds autocratischer macht van bijvoorbeeld dat handjevol VVD-ministers dat met de regeringsmacht verknoop is, te bestrijden – op straat. Ik verdedig dan niet de democratie. Maar ik keer me dan wel tegen de vervanging ervan door een volstrekte dictatuur die dan dreigt.

Waar we rechtsstaat en democratie zien als compromis, en deels ook als frontlinie waar de strijd zich kan afspelen, is het nodig om het doel van die strijd helder te onderscheiden van dat compromis en die frontlinie. Het doel van emancipatorisch linkse strijd van onderop is dus niet de rechtsstaat zelf, en ook niet de liberale, electorale democratie. Ons doel ligt ver voorbij die ingeperkte erkenning van onze vrijheid en van onze zeggenschap. Laten we gaan, niet voor wat erkende vrijheidsrechten maar voor de vrijheid in al haar volheid. Laten we ons inzetten, niet voor democratie met verkiezingen zonder werkelijke zelfbeschikking over onze levens, maar voor die zelfbeschikking zelf. Rechtsstaat en democratie? Vrijheid en rechtstreeks zelfbestuur van onderop!

Peter Storm