Media behandelen verkiezingen steeds meer als voetbalwedstrijden

“De ‘likeable‘ Lidewij de Vos moet Forum voor Democratie aan 12 zetels helpen”, kopte de NRC zondag. Dit stuk (en nog honderden andere stukken) laten zien hoe weinig verkiezingen gaan om inhoud of belang. Het Nederlandse electoraat wordt onvoldoende geïnformeerd, waardoor verkiezingen zijn verworden tot voetbalwedstrijden.

Over verkiezingen wordt soms wat mythisch gedaan, maar verkiezingen zijn in feite gewoon een feedbacksysteem. Het zou een manier moeten zijn voor een bevolking om de staat dwingend bij te sturen, in dit geval door een parlement te kiezen dat handelt in de belangen van kiezers.

Daarbij is “dwingend” wel een sleutelwoord. Het woord “feedback” is de oorspronkelijke betekenis ietwat kwijtgeraakt doordat bedrijven het zijn gaan gebruiken als eufemisme voor “tips en tricks”, maar in een goed feedbacksysteem is handelen naar de feedback niet optioneel.

Een goed feedbacksysteem voldoet daarnaast aan een aantal eisen (zie ook dit artikel). Voor nu is van belang dat je voor goede feedback ook een goede informatievoorziening nodig hebt. Zonder informatievoorziening is bijsturen niet mogelijk.

Wat voor informatie hebben kiezers nodig? Omdat verkiezingen gaan om het vertegenwoordigen van belangen, zijn belangrijke vragen: 1. Wat zijn de belangen van de kiezer? 2. Welke partij heeft die in het verleden het beste vertegenwoordigt? 3. Welke partij heeft plannen die die belangen beschermen?

Dit klinkt complex, maar dat valt heel erg mee. Eigenlijk weten we heel goed wat in wiens belang werkt. Om maar een voorbeeld te noemen: we weten dat een streng systeem van uitkeringen stress verhoogt in mensen in economisch kwetsbare posities.

Omdat de taak van informatievoorziening bij de media (journaal, kranten, talkshows, nieuwssites) ligt, zou je verwachten dat zij daar iets over zeggen. Elke keer als een partij iets zegt over uitkeringen zou dit onderzoek naar voren moeten komen.

Vervolgens zouden die media uit kunnen leggen welke partijen (in dit voorbeeld) vóór en tegen een strenger systeem van uitkeringen zijn, met als conclusie: de plannen van partij A zijn meer in het belang van mensen in economisch kwetsbare posities dan partij B. Zodat mensen geïnformeerd kiezen.

Nu hoor ik u zeggen: “Dat geeft media enorm veel invloed! Het is toch onwenselijk om media de macht te geven over hoe mensen stemmen?” Het punt is: die macht hebben media al, en ze maken er ook gebruik van. Alleen grotendeels niet door mensen inhoudelijk te informeren.

Neem het genoemde artikel van de NRC over het lijsttrekkerschap van Lidewij de Vos. In de titel wordt ze al “likeable” genoemd, en ook de rest van het stuk is vooral “human interest”; dat ze jong is, dat ze met tegenzin de politiek in zou zijn gegaan…

Dat het stikstofboek van De Vos lijnrecht ingaat tegen de wetenschappelijke consensus wordt niet genoemd. Ook wordt “remigratie” genoemd als standpunt, zonder te noemen dat dat feitelijk gaat om etnische zuivering van Nederland.

Er wordt nog wel gezegd dat Baudet en anderen dingen hebben gezegd die “niet handig” zouden zijn. Wat dan? NRC laat het in het midden. Uit andere bronnen moeten we vernemen dat Van Meijeren, Van Houwelingen en Baudet alle drie zijn veroordeeld.

Ook een andere fascistische partij kan op deze behandeling rekenen. Zo stelde de NOS dat het nieuwste PVV-programma wat minder “scherpe randjes” had, omdat hij geen verbod op koran of moskee meer noemde.

Dat de PVV de Arabische taal wil verbieden bij demonstraties, op het schoolplein en “op straat” blijft onbenoemd. Is dat soort fascistische maatregelen geen “scherp randje”? Je kan mensen toch niet het idee geven dat het PVV-programma opeens minder extreem is geworden?

Dit contrasteert dan weer met de kop die de NOS koos voor de Partij voor de Dieren: bij hen werd de kop gedomineerd door één onuitvoerbaar plan, namelijk het plaatsen van glazen slachthuiswanden.

Later in het stuk gaat het dan wel voer alle andere plannen van de PvdD, maar daar wordt dus niet zo veel waarde aan gegeven als aan dat ene spraakmakende punt over glazen slachthuiswanden. De kop had ook kunnen zijn: PvdD pleit voor 32-urige werkweek.

Met al deze verslaggeving is het niet verrassend dat de meeste mensen niet weten waar partijen écht voor staan. Zo kan de VVD, die allerlei arbeidsrechten wil uitkleden, zich profileren als de partij voor de “werkende Nederlander”.

Er is voor de gemiddelde kiezer, die niet dagen bezig wil zijn met het uitpluizen van parlementaire moties en stemgedrag of historisch onderzoek, weinig informatie beschikbaar over hoe partijen in het verleden hebben gehandeld. Hoe kunnen kiezers bepalen wat in hun belang is?

Dat zorgt er ook voor dat partijen wegkomen met allerlei vage beloftes en plannen. Ze hoeven geen concrete plannen te hebben, ze hoeven tegenwoordig alleen te stellen dat ze iets belangrijk vinden. Zoals GL/PvdA: dit is op zichzelf geen plan voor armoedereductie.

Ook de manier waarop over de verkiezingen wordt geschreven is opmerkelijk. Toen Ingrid Coenradie uit de PVV stapte en op zoek ging naar een nieuwe partij, werd dat een week lang als een soort talentenshow uitgezonden.

Er werd zelfs gesproken van een “Coenradie-effect”: de partij waar Coenradie heen zou gaan, zou opeens veel meer zetels krijgen! Dat was precies op niets gebaseerd. Het “Coenradie-effect” klonk leuk, maar was in feite gewoon bedacht. Lees ook dit stuk van Kim van Keken.

Maar uiteindelijk bleek het toch te kloppen? Ja, nadat media een week lang Ingrid Coenradie als een soort politieke aas hadden neergezet, leidde haar overstap naar JA21 inderdaad tot een zetelstijging. Niet vreemd na zo veel media-aandacht.

Maar ook: het zijn nog maar peilingen. Dit is een enorm probleem in de verslaglegging van verkiezingen: de verslaglegging heeft effect op de uitslag. Als een partij in de media als “groeiend” wordt neergezet in peilingen, kan die partij meer stemmers naar zich toetrekken.

Dat effect wordt alleen maar vergroot door de enorme invloed die talkshows hebben. Aan de talkshowtafels wordt feitenvrij over politiek gesproken alsof het een voetbalwedstrijd is. Die ‘duiding’ zorgt dus ook dat verkiezingen meer op voetbal gaan lijken.

Over bijvoorbeeld de overstap van Coenradie werd ook al in voetbaltermen gesproken. Haar overstap werd omschreven als een “toptransfer”, alsof ze voor een ander team ging spelen. Compleet los van haar denkbeelden en verleden als staatssecretaris.

Dit alles zorgt ervoor dat de uitslag van de verkiezing niet (primair) wordt bepaald door de belangen van kiezers, maar door hoe het “politieke spel” wordt besproken bij veel geziene programma’s, zoals Vandaag Inside (een letterlijk voetbalprogramma).

Waarom doen media dit? In het kort: kijkcijfers. Media verdienen hun geld vooral met oplage en kijkcijfers, want daarvoor betalen de adverteerders. Daarbij wil je niemand (met invloed) tegen de haren instrijken of tegen de schenen schoppen.

De politiek reduceren tot entertainment, tot een sportwedstrijd, is wat dat betreft de perfecte manier om over politiek te schrijven: je hoeft als medium nooit een mening te laten blijken, je kan gewoon feitelijk opschrijven wat er gebeurt is, en wat alle poppetjes gezegd hebben.

En dit komt politici ook niet verkeerd uit. Want als verkiezingen wedstrijden zijn, mag elke partij ook vrij de uitkomst duiden. Het uitleggen van verkiezingsuitslagen is zelf een vorm van koffiedik kijken geworden: waarzeggerij waar iedereen iets in kan vinden.

Dat maakt politieke journalistiek ‘veilig’, want je kan het bijna nooit fout hebben. Voor iedereen een waarheid. Maar het is funest als die verkiezing vervolgens wordt gezien als een uiting van de onmeetbare “volkswil”, waardoor Wilders vrij spel krijgt.

Of dat de verkiezing achteraf als een referendum over één bepaald onderwerp wordt gezien, terwijl daar voorheen wellicht helemaal niet over gesproken werd. Het maakt een verkiezing niet tot iets wetenschappelijks en meetbaars, maar tot een vrij interpreteerbare “vibe check”.

Er zijn wel meer dingen mis met de Nederlandse democratie: dat één algemene verkiezing wordt gezien als de ultieme “volkswil”, dat grote delen van de regering niet verkozen worden, de invloed van kapitaal… Verkiezingen hebben nooit écht goed gewerkt.

Democratie is onverenigbaar met kapitalisme. Zolang de macht in de maatschappij oneerlijk is verdeeld, kan een politiek systeem dat niet rechtbreien. Sterker nog, waar macht oneerlijk verdeeld is, versterkt de staat alleen maar die oneerlijke machtsverdeling. Dus media is niet het enige probleem.

Daarom is er ook niet één oplossing. Als we puur kijken naar media: het probleem van winstoogmerk in media is iets dat moet worden opgelost. Media moeten niet hun eigen financiële belang dienen, maar de belangen van de mensen die ze informeren.

Vroeger waren veel kranten onderdeel van ledenorganisaties. Zo stond de journalistiek altijd in dienst van de leden van een organisatie. Ze werden niet afgerekend op kijkcijfers, maar op de kwaliteit en relevantie van de door hen verkondigde informatie.

Een dergelijke democratisering van media zou één stap kunnen zijn om helpen om het informatiegat, veroorzaakt door for-profit media, te verhelpen. Maar dat zal niet van regeringswege komen, want zoals gezegd: de huidige politiek vind die vaagheid prima.

Dus begint het met dat we zelf onze talenten en kennis gebruiken om mensen te informeren. Niet alleen wat mensen willen horen, maar wat nuttig is voor mensen om te weten. Wat nuttig is om de machtsongelijkheid op te heffen.

(Op Bluesky opperde iemand in reactie dat “de verkiezingen dit keer een duidelijk thema hebben. We kunnen en moeten niet meer leunen op de VS”. Waarop Salomons reageerde:)

Ik denk niet dat de verkiezing dat thema heeft. Als een verkiezing al een thema kan hebben, dan wordt dat thema niet gecreëerd door de feitelijke situatie, maar door de manier waarop in de media wordt gesproken. Dus kunnen we zeker niet zeggen dat dit het “thema” wordt van de verkiezing.

Ik snap wel dat mensen willen geloven dat de verkiezing een bepaald thema heeft (de VS, de rechtsstaat, bestuurlijke stabiliteit, migratie, verrechtsing, de economie) maar er is niet één thema. Dat wordt achteraf pas verzonnen, en dat is mijn punt.

Bo Salomons

(Dit artikel verscheen eerder als draadje op Bluesky.)