Links techno-optimisme: veel meer treinen!

Bij techno-optimisme denk je al snel aan de steenrijke tech-miljardairs uit Silicon Valley die het hebben over het koloniseren van Mars terwijl ze de aarde kapot maken. Of aan “groen kapitalisme” dat ons voorspiegelt dat we de Aarde kunnen redden als we maar allemaal in een grondstoffen-verslindende elektrische auto gaan rijden, terwijl het mondiale zuiden daarvoor geplunderd wordt. Maar tijdens het lezen van “How the railways will fix the future” van Gareth Dennis diende zich voor mij techno-optimisme aan dat links georiënteerd is.

Dennis, zelf spoorwegtechnicus, bepleit vurig en overtuigend hoe een enorme wereldwijde ontwikkeling van het spoorwegnetwerk (waar hij ook trams en metro’s onder rekent) de weg kan wijzen naar een groene, toegankelijke, meer collectieve en democratische georganiseerde maatschappij.

Waarom treinen beter zijn

Waarom treinen? Treinen zijn de veiligste, toegankelijkste en efficiëntste manier van massavervoer.

• Ze zijn de veiligste manier van transport, omdat ze in een beveiligde en afgesloten omgeving rijden met professionele bestuurders. Voor jongeren tussen vijf en negenentwintig jaar oud zijn verkeersongelukken, vooral auto-ongelukken, wereldwijd doodsoorzaak nummer één. Het zure is: het is veel gevaarlijker om voetganger (zes keer gevaarlijker) of fietser (negen keer) te zijn, dan om zelf in een auto te zitten. Erger nog: suv’s zijn relatief veel dodelijker voor voetgangers en fietsers dan kleinere auto’s. En helaas rijden er steeds meer suv’s rond, omdat de auto-industrie daar het meeste aan verdient. Het aantal doden door auto’s is enorm. Het aantal doden door treinen is verwaarloosbaar: het is even veilig als vliegen.
• Ze verbruiken het minste energie per reizigerskilometer.
• Ze kosten verbazingwekkend weinig ruimte: over twee treinsporen (heen en terug) kunnen tien tot twintig Keer meer mensen verplaatst worden dan over een zesbaans autosnelweg. Om nog maar niet te beginnen over de hoeveelheid ruimte die geparkeerde auto’s innemen (de gemiddelde auto staat 95 procent van de tijd stil), en de ruimte die lege parkeerplaatsen opeisen (er zijn zo’n twintig miljoen parkeerplaatsen in Nederland). Daarnaast faciliteren auto’s een uitgestrekte stad die heel veel ruimte inneemt, terwijl een stad met hoogwaardig openbaar vervoer veel compacter kan zijn en ruimte laat voor bijvoorbeeld groen, voetgangers en fietsers.
• Treinen kunnen voor iedereen toegankelijk zijn. Dat is nu helaas vaak niet het geval, maar dat ligt vooral aan een gebrek aan politieke wil, niet omdat het niet kan. Auto’s zijn fundamenteel niet voor iedereen toegankelijk.
• (Elektrische) treinen vervuilen de omgeving een stuk minder dan auto’s. Bijna de helft van de vervuiling van microplastics komt van slijtende autobanden. Treinen hebben dit probleem niet.
• Het bouwen van treinen (en bussen) kost veel minder grondstoffen dan het bouwen van auto’s omdat er simpelweg veel minder van nodig zijn.

Veel van de problemen met auto’s worden ook niet per se beter door elektrische auto’s: die zijn in het algemeen zwaarder dan fossiele brandstof-auto’s en kosten daardoor meer grondstoffen, zijn daarom ook slechter voor de infrastructuur, en ze zijn gevaarlijker voor anderen in het verkeer. En zeker als treinen rijden met elektrische bovenleidingen hebben ze geen loodzware en grondstof-verslindende accu’s nodig, die voor elektrische auto’s wel nodig zijn.

Belangrijker is misschien nog wel dat de focus op auto’s bestaande ongelijkheden in stand houdt. Iedereen moet zijn eigen auto hebben wat hopen geld en macht oplevert voor de auto-industrie, financiële industrie, mijnbedrijven, enzovoorts. Ten koste van mensen die geen auto kunnen of willen rijden, ten koste van de arbeiders wereldwijd en vooral in het mondiale zuiden, ten koste van onze gezondheid, ten koste van de planeet en onze leefomgeving. De overgang naar een goed ov-netwerk, waar treinen een stevig onderdeel van uitmaken, kan ervoor kan zorgen dat er echt mobiliteit voor iedereen is. Bovendien biedt openbaar vervoer veel meer mogelijkheden voor echte democratische controle van onderop.

Mobiliteit voor iedereen

De klimaatbeweging zit soms weleens in een lastige hoek, omdat er het idee leeft dat we (vooral in het globale noorden) toch wel wat in zullen moeten leveren om onze uitstoot genoeg te beperken. Het aanstekelijke van het betoog van Dennis zit hem er in dat dat qua mobiliteit helemaal niet hoeft. Dat betekent dan alleen niet dat we straks allemaal in een elektrische suv rijden, maar dat we een super degelijk treinnetwerk aanleggen om de mobiliteit van iedereen te vergroten én vervoer heel veel duurzamer maken. Rechtse politici en kapitalisten willen ons vaak doen geloven dat de klimaatbeweging “ons” van alles af wil pakken. Maar door ontwikkeling van het ov-netwerk te frustreren, en zoveel mogelijk auto’s te willen verkopen, houden ze mobiliteit voor iedereen juist tegen.

Het mooie van die visie is dat de techniek geen fata morgana is. Denis schrijft: “Net zoals met de distributie van schoon water en elektriciteit heeft de mensheid het probleem van massavervoer allang opgelost. Er is geen efficiëntere manier om mensen en goederen over land te verplaatsen dan met een stalen wiel op stalen rails.” Treinen bestaan al honderden jaren, en hebben bewezen dat ze werken. Het is een kwestie van investeringen, goede organisatie, en het op grote schaal uitrollen. In tegenstelling tot zelfrijdende auto’s, magneettreinen en Elon Musk’s hyperloop (waar Dennis ook de vloer mee aanveegt) zijn betere spoorwegen een bewezen technologie die ons nu de weg naar een duurzamere toekomst kan wijzen.

Dennis laat overigens niet na om op de donkere geschiedenis van de spoorwegen te wijzen. Spoorwegen waren essentieel in de explosieve groei van het kapitalisme in de negentiende eeuw, en in de koloniale uitbuiting, door het vervoeren van de grondstoffen uit binnenlanden van koloniën naar de kust, waar ze verscheept konden worden. Spoorwegen zijn dus echt niet altijd zo’n positieve kracht in de geschiedenis geweest maar kunnen nu wel zo ingezet worden.

Miserabele toestand

Probleem is dat de wereldwijde staat van de spoorwegen op dit moment miserabel is. In bijna alle landen wereldwijd is er jarenlang of zelfs decennialang te weinig geïnvesteerd in het netwerk, waardoor spoorwegen aftakelen en de kans op uitval of zelfs (dodelijke) ongelukken toeneemt. Ook in Nederland is dat het geval. Het probleem is dat die aftakeling zich niet meteen laat zien maar jaren of decennia op zich laat wachten.

Dennis maakt een top twintig van beste spoorwegsystemen wereldwijd. Nederland staat daar met België in op een gedeelde plek 15, categorie “underperforming with style”. Op nummer 1 staat, misschien verrassend, Rusland (in ieder geval tot de oorlog in Oekraïne). Een enorm land met een enorm spoornetwerk, dat met de auto moeilijk te doorkruisen is. Slechts een klein aantal landen heeft redelijk goed functionerende spoorwegen: op plek 2 tot en met 5 staan Oostenrijk, Zwitserland, China en India. Bij de vergelijking is de belangrijkste graadmeter welk deel van het totale vervoer, zowel personenvervoer als vrachtvervoer, plaatsvindt via het spoor.

Prachtige toekomst gloort

Het boek gaat verder nogal nerdy in op alle details van een succesvolle spoorwegorganisatie: de historische ontwikkeling van de techniek, hoe de spoorwegen zelf georganiseerd moeten worden (zoals: weg met privatiseringen!), hoe de opleidingen voor het personeel er uit moeten zien, hoe de spoorwegen democratisch georganiseerd en ontworpen moeten worden, hoe belangrijk sterke vakbonden en goede arbeidsvoorwaarden zijn, enzovoorts.

Als je al die dingen op orde hebt gloort er een mooie toekomst. Verkeersdoden zijn verleden tijd, net als een groot deel van de smog. Hogesnelheidslijnen verbinden miljoenensteden en continenten wereldwijd, waardoor vliegen tot afstanden van meer dan duizend kilometer overbodig wordt. Heel Europa is binnen een dag met de trein te doorkruisen. Mobiliteit is voor iedereen toegankelijk, zowel qua prijs als fysieke toegankelijkheid van treinen en stations. Elke stad van enig formaat heeft een metro en/of tramnetwerk. Steden zijn compacter, voorzieningen zijn voor iedereen beter bereikbaar, en er is meer ruimte is voor bijvoorbeeld groen en landbouw. CO2-uitstoot door mobiliteit is geminimaliseerd. Vervoersnetwerken worden democratisch gecontroleerd en vormgegeven. Waar de bevolkingsdichtheid te laag is voor treinen, of waar de geografie het niet toelaat is er een oerdegelijk busnetwerk.

Ik was al principieel voorstander van openbaar vervoer, omdat ik vind dat mobiliteit, net als andere basisvoorzieningen, een publieke, voor iedereen toegankelijke gratis dienst zou moeten zijn: een nutsvoorziening. Na het lezen van het boek van Dennis kun je er gewoon niet meer omheen: we hebben massale investeringen en een reorganisatie nodig van het openbaar vervoer, en dan vooral van het treinnetwerk.

Hoe gaan we daar komen? Dennis schrijft een heel plan hoe dat technisch en organisatorisch aan te pakken. Maar het boek geeft geen overtuigend antwoord op hoe we de macht opbouwen om dat voor elkaar te krijgen. Gelukkig is de campagne Wij Reizen Samen (1) daar mee aan de slag gegaan, dus sluit je aan!

How the Railways Will Fix the Future, Gareth Dennis. Uitgeverij: Repeater Books, € 12,58 (ebook € 6,99), EAN: 9781915672483.

Joris Hanse