Het Cornelius Haga Lyceum en de geheime politie

“Staat schetste onjuist beeld over school Cornelius Haga Lyceum Amsterdam”, luidt de titel van een bericht gisteren op Rechtspraak.nl. Deze titel is een understatement. Deze uitspraak is een verhaal over hoe verschillende instanties zich lieten leiden door onrechtmatige, onware rapporten door oncontroleerbare veiligheidsdiensten. En hoe een school een landelijk mikpunt van xenofobie werd.

De rechtbank past een chronologische volgorde toe van de gebeurtenissen, en die zullen wij volgen. Dit verhaal begint in oktober 2018. De onderwijsinspectie is dan bezig met een rapport over het pas opgericht Haga Lyceum. De bevindingen staan hieronder.

In het algemeen is de inspectie positief, maar er zijn verbeterpunten, die de inspectie verklaart doordat de school pas recent is begonnen. Over het algemeen is men positief over burgerschapsonderwijs, maar er is nog te weinig zicht op resultaten en er is te weinig samenhang.

Volgens de inspectie worstelen ook andere scholen met burgerschapsonderwijs. De inspectie wijst er wel op dat het bij scholen met een “uitgesproken identiteit”, zoals de islamitische identiteit van het Haga Lyceum, belangrijk is om burgerschapsonderwijs te geven.

Die toon verandert compleet op 31 januari 2019. De inspectie meldt dan dat er “signalen” zijn ontvangen die betrekking hebben op de kwaliteit van het onderwijs. De inspectie houdt het rapport aan, en kondigt in februari 2019 nieuw onderzoek aan. Wat is er veranderd?

Het Haga Lyceum weet het nog niet, maar in december, januari en februari heeft de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) analyses opgesteld van de school, en die gedeeld met onder andere de inspectie, de minister van Onderwijs, en de burgemeester van Amsterdam.

Volgens de AIVD zijn meerdere bestuurders van de school betrokken bij het indoctrineren van studenten: ze zouden ook buiten lestijd proberen scholieren onder hun invloedssfeer te brengen. Ook wordt gesteld dat het beleid en de leer van de school is gebaseerd op de Koran.

Ook worden bestuurders ervan beticht dat zij contacten onderhielden met het terroristische Kaukasus Emiraat, dat in verband worden gebracht met bomaanslagen in Rusland en ook met de Islamitische Staat. Ze zouden ook financiële banden hebben met de groepering.

Deze aantijgingen waren onwaar. Onderzoek van de Commissie van Toezicht op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten wijst uit dat enige onderbouwing ontbrak voor de financiële banden met het Kaukasus Emiraat, en voor “salafistische” indoctrinatie.

De inlichtingenanalyses waarin deze onwaarheden stonden, mogen ‘eigenlijk’ niet worden gebruikt voor acties tegen personen. Dit ook omdat de analyses van enkele personen zijn, die niet op zinsniveau worden gecontroleerd op waarheid. Dat weerhield de staat echter niet.

Want op 7 maart schrijft de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) een brief aan de burgemeester van Amsterdam. Daarin worden de aantijgingen over het Kaukasus Emiraat en het curriculum herhaald. Het advies: maak deze informatie openbaar, om ouders te “informeren” (lees: bang te maken) over een schoolkeuze.

En de gemeente luistert. In een brief aan de gemeenteraad worden de aantijgingen herhaald en wordt gewaarschuwd voor de school. De subsidie wordt stilgelegd, de VVD eist sluiting.

Media-aandacht is landelijk, en heeft een bepaalde toon. Het Parool zet de aantijging in de kop, maar dan tussen aanhalingstekens: “Banden tussen Cornelius Haga Lyceum en terreurgroep“. Ook wordt het Haga Lyceum voor zover ik kan zien niet gevraagd om een reactie. Zij worden immers als “terroristen” gezien.

En een dag later, op 8 maart, verklaart Mark Rutte in een persconferentie dat hij mensen afraadt hun kinderen naar het Haga Lyceum te sturen. Maar Rutte verklaart ook: er is geen grond voor sluiting, het OM treedt niet op.

Een journalist vraagt Rutte overigens nog of hij niet bang is voor een aanklacht voor smaad omdat hij ongefundeerde aantijgingen doet. Dat ontkent hij. (Hieronder spoilers voor de uitspraak van de rechtbank.)

Op 14 maart 2019 debatteert de Tweede Kamer over het Haga Lyceum. De aantijgingen worden direct voor waar aangenomen. De gebruikelijke islamofobe opmerkingen komen van de PVV en VVD, die de school direct willen sluiten. De PVV wil natuurlijk al het islamitisch onderwijs afschaffen.

Maar ook links doet mee aan de verdachtmaking. Lisa Westerveld van GroenLinks juicht het handelen van Femke Halsema toe. PvdA-er Attje Kuiken wil het Haga Lyceum stoppen. “Het is niet voor niets dat de AIVD een heel dringend rapport heeft geschreven,” aldus Kuiken.

Alleen Farid Azarkan neemt geen afstand van het Haga Lyceum. Hij stelt in het debat vragen over het eerste rapport van de onderwijsinspectie, dat positief was. Maar de nadruk ligt in het debat al snel hoe je het Haga Lyceum zo snel mogelijk kan sluiten.

Een aantal weken lang was het nieuws ook dat het Haga Lyceum een school was met “islamitische radicalen”, waar haat zou worden gekweekt. Allemaal op basis van de AIVD- en NCTV-analyses.

De omslag komt in mei 2019, wanneer de onderwijsinspectie rapporteert dat er geen salafisme is op het Haga Lyceum. Er was geen aanwijzing voor een “klimaat gericht op afzijdigheid van de Nederlandse samenleving”. Maar toch krijgt de school een onvoldoende.

Sterker nog: in juli komt naar buiten dat de Amsterdamse gemeente al heel lang in de knoei lag met Haga Lyceum, en dat de gemeente al langer naar een manier zocht om de school te dwarsbomen.

Dit laat zien hoe de hetze, gebaseerd op een paar niet-onderbouwde zinnen in een analyse, zo veel effect kon hebben. Het was koren op de molen voor verschillende instellingen en politieke partijen die sowieso al wilden afrekenen met het Haga.

Het rapport van 29 mei is voor de minister van Onderwijs reden om op 15 oktober een aanwijzing (een bevel) te geven aan de school: ontsla het bestuur, anders trek ik de bekostiging in. Dit vecht het lyceum voor de rechter aan.

Hier spreekt de bestuursrechter zich, op 20 januari 2020, uit over het analyse van de NCTV, dat als bewijs wordt aangevoerd. Dat is slecht onderbouwd en de analyse is vaak niet te volgen. Ook wordt een te grote rol toegekend aan meerdere personen met een kleine rol in de school.

Dat weerhoud de minister van Onderwijs er niet van om op 20 januari 2020 (kennelijke verschrijving van de rechtbank) te tweeten over de kwestie. Weer wordt verwezen naar de rapportage van de AIVD, om te rechtvaardigen dat zijn instrumentarium moet worden uitgebreid.

Dit is overigens nadat, op 20 november 2019, het rapport van de CTIVD naar buiten komt, waarin gemeld werd dat de AIVD een “doodzonde” beging in hun rapportage. Die was, zoals gezegd, onrechtmatig, mede vanwege het gebrek aan onderbouwing.

Interessant genoeg volgt hier dan weer geen Kamerdebat of ophef vanuit de landelijke politiek (anders dan vanuit DENK). Minister Bijleveld-Schouten verkoopt het rapport van de CTIVD als een bevestiging van het beleid. Er zijn slechts “enkele geconstateerde onrechtmatigheden”.

Daar is de rechtbank het in deze zaak niet mee eens. De informatie was wel degelijk van belang, en dat de AIVD had moeten weten dat ze deze niet openbaar kon maken. Dit ook in combinatie met het feit dat de Taskforce probeerde te voorkomen dat kinderen zich in zouden inschrijven.

Dat geldt ook voor te uitspraken van Mark Rutte. Het herhalen door Rutte van informatie waarvan het delen onrechtmatig was, was op zich ook onrechtmatig. Hij kan zich niet beroepen op dat hij mocht uitgaan van de juistheid van de info, omdat ook hij de staat vertegenwoordigt.

Ook de inspectie heeft bijgedragen aan die onwaarheden, door later een veel negatiever rapport te publiceren, dat alsnog gebaseerd was op de rapportage van de NCTV. Aangezien die informatie onvoldoende onderbouwd was, kon de inspectie zich daarop niet baseren.

En ook de minister voor Onderwijs wordt aangepakt, want hij heeft tweets verstuurd die een onjuiste weergave geven van de eerdere uitspraak van de rechtbank Amsterdam. Die had juist niet geconstateerd dat er ruimte was voor anti-democratisch gedachtegoed. Dat is onrechtmatig.

Al met al stelt de rechtbank het SIO (en daarmee het Haga Lyceum) in het gelijk. De staat heeft inderdaad onrechtmatig gehandeld door onwaarheden te verspreiden en in stand te houden, via meerdere kanalen. De staat is daarom schadeplichtig.

Wat zegt dit ons? Allereerst dat de rechtsstaat uiteindelijk niet (of minder) bestaat voor bepaalde mensen. Het Haga Lyceum was al eerder een doelwit, en zodra er ook maar één zinnetje in een rapport stond over terrorisme werd dat als een hamer aangewend. En iedereen deed mee.

Er waren genoeg punten waarop men een stap terug had kunnen zetten, maar de AIVD werd simpelweg gevolgd, en kritiek werd in de wind geslagen. “Het gaat om de veiligheid van kinderen”, werd dan gezegd, om te rechtvaardigen dat een school werd gesloopt.

Maar het laat ook zien wat de macht is van geheime veiligheidsdiensten. Een jaar lang werden de analyses van de AIVD en NCTV voor waar aangenomen, en onkritisch gebruikt om besluiten op te baseren. Dat kan nog steeds gebeuren.

De veiligheidsdiensten, in het bijzonder de NCTV, hebben alleen maar meer macht gekregen om dit soort analyses te delen en gegevens ervoor te verwerken, steeds vaker ook met gebruik van massale gegevens uit sociale media.

En het is onmogelijk om het te controleren. Het is niet te weerleggen, want de informatie die ze hebben is geheim. Het is inherent niet controleerbaar, want juist daarom zijn er geheime inlichtingendiensten: zodat ze door niemand, vriend en vijand, gecontroleerd kunnen worden.

Dus dit kunnen we in de toekomst meer verwachten. Met een extreem-rechtse regering zal alleen maar meer waarde worden gehecht aan niet-onderbouwde angstrapporten over moslims. Het is een kwestie van tijd voordat deze hetze opnieuw begint.

En het is erg genoeg als dat gebeurt bij islamitische scholen, maar het is naïef om te denken dat het daarbij blijft. Zoals zo vaak worden dit soort zaken uitgetest bij minderheden, om zo later op de samenleving als geheel losgelaten te worden.

Het is nog maar de vraag of deze ontwikkeling kan worden tegengehouden. Het is nu vijf jaar na dato, en het veiligheidsapparaat is alleen maar gegroeid. Politici zijn alleen maar minder kritisch geworden op het gebruik van heimelijke bevoegdheden.

Dus geen vrolijke afsluiting, want ik weet oprecht niet wat we in praktische termen kunnen doen tegen oprukkende veiligheidsdiensten die hun boekje steeds meer te buiten gaan, die toegang hebben tot steeds meer data. Want blijkbaar kunnen ze ook gewoon shit verzinnen.

In ieder geval: wees solidair met je medemens, en wees extreem kritisch op alle stellingen die de staat inneemt. Het kan evengoed een leugen zijn.

Voetnoot. Met dank aan een lezer: inderdaad was Dick Schoof, de huidige minister-president, tussen 2018 en 2020 directeur-generaal van de AIVD. Dus wie weet wat voor roddel en achterklap hij de komende tijd nog tot “waarheid” gaat verheffen.

Bo Salomons

(Dit artikel verscheen eerder als draadje op Twitter.)