Bangladesh, 2024: revolutie

dinsdag 27 augustus 2024

Geschreven voor Konfrontatie, waar het inmiddels ook al te lezen staat.

Min of meer een longread

Enigszins verbazend is het: de geringe aandacht die er is voor de de revolutie in Bangladesh is, juist in linkse en radicale kringen. De gebeurtenissen verdienen beter. Mede daarom dit, uiteraard verregaand ontoereikende, artikeltje over wat er de afgelopen maanden in dit Zuid-Aziatische land heeft plaatsgevonden.

Half juli viel uit gevestigde media op te maken dat er iets belangwekkends aan de hand was in Bangladesh. Studenten demonstreerden in flinke aantallen tegen een quotastelsel voor overheidsbanen. Knokploegen van de regeringspartij Awami Liga – met daarin ook studenten – vielen de actievoerende studenten aan. Op 15 juli meldde Aljazeera al 150 gewonden, waarvan 20 ernstig.(1) The Guardian meldde op 16 juli al 2 doden.(2) Dat was nadat politie met traangas in de aanval was gegaan tegen de studenten. Zij aan zij met die politie waren er ook weer pro-regeringsknokploegen acties, met machetes en knuppels. Studenten bleven protesteren, met optochten en blokkades van kruispunten. Ze v vochten hard terug.

Waar draaide de het protest om. In het genoemde quotastelsel waren overheidsbanen gereserveerd voor bepaalde groepen: leden van minderheidsgroepen, mensen met een beperking, maar ook: familieleden van mensen die in 1971 voor de onafhankelijkheid hadden gestreden. Omdat iemands vader of grootvader aan die oorlog had deelgenomen, kreeg kind of kleinkind zo’n overheidsbaan. Maar liefst 30 procent van de vrijkomende banen waren voor zulke mensen gereserveerd. In de vrijheidsstrijd die in 1971 tot onafhankelijkheid – tussen 1948 en 1971 maakte het gebied waar nu Bangladesh zich bevindt, deel uit van Pakistan – leidde speelde de Awami Liga, de huidige regeringspartij, een hoofdrol.

Het reserveren van banen voor (klein-)kinderen van vrijheidsstrijders zag er uit als het reserveren van die banen voor kinderen van leden van de regeringspartij. Het zag er uit als vriendjespolitiek, omdat het dat in essentie ook was. Slechts 44 procent van de banen werd op basis van verdienste, buiten de diverse quota-categorieën, verdeeld.(3) Studenten wilden niet perse van alle quota af, maar wel van dat quotum van 30 procent voor nazaten van onafhankelijkheidsstrijders.

Nu zou dat allemaal wellicht nog niet zoveel woede gewekt hebben als banen voor jonge afgestudeerden voor het oprapen lagen in Bangladesh. Maar zo is het dus niet. De economie groeide de afgelopen jaren weliswaar hard: meer dan 6 procent per jaar,l en zo gaat het al geruime tijd. Niet iedereen profiteert, al is de armoede wel gedaald. Maar liefst 37,7 miljoen mensen hebben het afgelopen jaar te maken gehad met voedseltekorten. De werkloosheid van mensen tussen 15 en 24 jaar ligt rond de 12 procent. Maar het aantal mensen in die leeftijdsgroep dat geen baan had en evenmin op school of stage zat, bedroeg in 2023 zo’n 40 procent. Kennelijk zijn dus nogal wat jonge mensen zonder baan, zonder dat ze statistisch als werkloos zijn aangemerkt.(4) Interessant: universitair afgestudeerden maken minder kans op een aansluitende baan dan hun leeftijdsgenoten. De BBC meldt dat er naar schatting maar liefst 18 miljoen jonge mensen in Bangladesh op zoek zijn naar een baan.(5) Ja, dan is het extra onuitstaanbaar als van de weinige vrijkomende overheidsbanen er nogal wat worden gereserveerd voor regeringsaanhangers.

De boosheid bracht al snel grote aantallen actievoerende studenten de straten op. Grof politiegeweld, aangevuld met de knokploegterreur van regeringsaanhangers, leidden tot gewonden en al snel tot flink wat doden ook. Op 19 juli hadden demonstranten al een gevangenis bestormd en zo honderden mensen helpen ontvluchten.(6) Ook een gebouw van de staatsomroep was in de fik gezet door actievoerders. De regering kwam met een avondklok, en met de opdracht aan soldaten om mensen die zich daar niet aan hielden gericht neer te schieten. Op 20 juli meldde Reuters al 114 doden en was het internet afgesloten.(7)

Voor zover dit alles effect had, voedde het eerder de woede. Veel niet-studenten sympathiseerden met het studentenprotest. De afkeer van de repressieve regering van premier Sheik Hasina was groot. Haar macht was al langer omstreden: ze had eerder in 2024 weliswaar verkiezingen gewonnen, maar de oppositie had daar niet aan meegedaan omdat Hasina en haar partij nu niet bepaald ruimte boden om vrijuit campagne te voeren en dergelijke.(8) Studenten kregen actieve steun, bijvoorbeeld van riksja-rijders waarvan sommigen met gevaar voor eigen leven ambulancediensten gingen doen en gewonde studenten naar het ziekenhuis brachten, soms zonder betaling te vragen. Die riksja-rijders vormen een omvangrijke en belangrijke beroepsgroep van rond een half miljoen mensen. Straatarme, keihard zwoegende mensen. Ook velen van hen keerden zich tegen het bewind van Hasina. “Als ons iets gebeurt, ontsteken we vuren in ieder huis”, zo klonk het vanuit riksja-rijders uitdagend.(9)

Op 21 juli 2024 kwam er een keerpunt: het Hooggerechtshof draaide het quotum van voor nakomelingen van onafhankelijkheidsstrijders gereserveerde overheidsbanen terug van 30 naar 5 procent. Dat impliceerde een overwinning voor de actievoerende studenten.(10) Maar de intussen al 150 mensen die intussen om waren gekomen, slachtoffers van de repressie, kregen ze er niet mee terug. Studenten namen geen genoegen met de aanpassing van het quotumstelsel, het was te laat voor halve maatregelen, er was teveel bloed gevloeid. Ze eisten dat de regering verantwoording aflegde voor het dodelijke staatsgeweld tegen hun kameraden. Ze eisten ontslag van betrokken politiefunctionarissen. Ze eisten heropening van de onderwijsinstellingen. Ze eisten nog wel meer.(11) Hier en daar riepen mensen al op het vertrek van premier Hasina zelf. Die wilde daar niet van weten. Ze had duidelijk een zetje nodig. Dat zetje kreeg ze.

Na een paar dagen gespannen rust kwamen de demonstraties weer op gang. De repressie ging intussen door, met een grote arrestatiegolf. Op 23 juli waren er al 2600 mensen opgepakt.(12) Sommige studenten werden door politieagenten ontvoerd, zwaar mishandeld en weer vrijgelaten.(13) De protesten bleven groeien. Het ging daarbij allang niet meer om studenten. ‘“De beweging wordt alleen maar groter en steeds meer mensen uit verschillende lagen van de samenleving steunen ons”, ziet student Raiyan’.(14) Inderdaad!

Op 3 augustus protesteerden wederom enorme menigten. Een studentenactiegroep, Studenten Tegen Discriminatie genaamd, functioneerde als gangmaker, vanuit studentenkringen was intussen een campagne van burgerlijke ongehoorzaamheid gelanceerd.(15) Op 4 oktober kwamen vanwege de staatsrepressie nog eens 91 mensen om. Demonstranten waren niet langer de enigen die het leven lieten. ‘Onder de 91 doden zijn 13 agenten die werden doodgesl;agen nadat een bende ene politiebureau in de stad Wirajganj was binnengevallen’, aldus Nu.nl (16). Een ‘bende’, heet het dus als mensen zich georganiseerd en wel tegen de politie keren. Het is maar dat we het weten. Het zieltogende bewind gooide er ook maar weer een internetblackout en een avondklok tegenaan. Welja.

Op 5 augustus kwam de voorlopige climax. ‘Protesterende studenten hebben opgeroepen tot een mars naar de hoofdstad Dhaka in weerwil van de landelijke avondklok om premier Hasina tot aftreden te bewegen’, aldus The Guardian.(17) Niet lang daarna bestormden menigten het presidentieel paleis en vluchtte premier Hasima per helicopter overhaast.(18) Vervolgens werd het feest op straat, een immens bevrijdingsfeest.

Na de val van Hasina was het echter bepaald nog niet voorbij. De politie was van de straten verdwenen, in staking gegaan, de benen genomen voor de immense volkswoede. Studenten regelden vervolgens zelf het verkeer.(18) Bdnews 24, een nieuwssite in Bangladesh, sprak van een ‘politie-loos Dacca’.(19) Mogen we ook eens een politie-loos Den Haag? Graag! Vrijwel meteen doken er echter nare berichten op over aanvallen op leden van de Hindoe-minderheid in het vooral door Moslims bevolkte land.(20) Revolutionaire studenten zagen het gevaar. ‘Studenten waren gezien terwijl ze Hindoe tempels en andere plaatsen van eredienst bewaakten in sociale media verslaggeving en beelden die geverifieerd zijn door Aljazeera’ s fact-checking bureau, onder andere in de stad Chittatong.’ Actievoerders richtten comités op voor dit soort solidaire bescherming.(21).

Al snel bleek trouwens dat er nog iets anders speelde. Soms werden mensen die inderdaad Hindoe waren aangevallen, niet vanwege het lidmaatschap van die religieuze groepering, maar omdat ze verbonden waren aan de inmiddels alom gehate Awami Liga.(22) Dit soort aanvallen zijn geen reactionair geweld tegen ene bevolkingsgroep, maar horen bij de afrekening met een gehaat bewind door een getergde bevolking. Het was evengoed wel heel verstandig van anarchisten in Bangladesh zelf dat ze, terwijl ze de val van Hasina toejuichten, waarschuwden tegen aanvallen op bijvoorbeeld Hindoes en leden van andere minderheidsgroeperingen.(23)

Intussen was duidelijk aan het worden dat Bangladesh niet zomaar wat studentenprotesten had meegemaakt, maar een volksopstand. Feitelijk was in Bangladesh een revolutie op gang gekomen, en die is niet afgelopen. Er is intussen een nieuwe regering, geleid door een keurige neoliberaal, Nobelprijswinnaar Mohammad Yunus. Daar is weinig revolutionairs aan. Maar in die regering waren wel twee studentenactivisten opgenomen.(24) Natuurlijk zitten zulke activisten helemaal verkeerd in wat voor regering dan ook en dreigt langs deze weg het verzet ingekapseld te worden. Maar tegelijk was de opname van deze activisten in de regering een erkenning van de kracht van het volksverzet, van de revolutie. Inkapseling was aan de orde omdat er nogal wat in te kapselen viel. Te hopen valt dat die inkapseling uiteindelijk niet gaat lukken.

Er is over de gebeurtenissen natuurlijk veel meer te zeggen. Hoe dan ook, ik vind het onmogelijk om er niet behoorlijk enthousiast van te worden. Ik zie meerdere redenen voor opgewektheid. Allereerst: de strijd voor vrijheid en solidariteit is een wereldwijde strijd, succes op de ene plek is goed nieuws voor ons allemaal. Dat volksmenigten in Bangladesh erin geslaagd zijn een tiranniek bewind ten val te brengen door aanhoudend en volhardend de straat op te gaan, is reden tot vreugde.

Verder: wat er in Bangladesh gebeurt heeft gewicht. Het betreft een land met 170 miljoen inwoners. Dat zijn er meer dan in bijvoorbeeld Duitsland en Groot-Brittannië en Zuid-Korea en Japan. Het betreft een land met ene snelgroeiende economie, vergelijkbaar met Zuid-Korea in de jaren 1960 en 1970. Het betreft ook nog eens een land dat ligt tussen Myanmar – waar een gewapende revolutie woedt – en India – waar tienduizenden mensen demonstreren en staken tegen de aanhoudende enorme aantallen verkrachtingen die daar plaatsvinden. De geest van de opstand houdt zich niet aan staatsgrenzen, wederzijdse inspiratie is zeer wel denkbaar. Het betreft ook nog eens een land waar nogal wat van onze kleding vandaan komt, gemaakt door de pakweg vier miljoen voornamelijk vrouwelijke textielarbeiders die tegen schandalige lonen lange werkdagen maken.

Het zit er trouwens in dat die lage lonen sterker onder vuur komen te liggen, want ook groepen arbeiders protesteren intussen met stakingen tegen wat in een artikel op een trotskistische website treffend wordt aangeduid als ‘de kleine Hasina’s’, de fabrieksdirecteuren en dergelijke.(25) De revolutie die in Bangladesh door dreunt, is tot nu toe vooral een politieke omwenteling maar heeft wel degelijk diepe sociale dimensies. Hoe diep? Hoe ver zullen arme mensen in Bangladesh gaan in een rechtmatige strijd, niet enkel tegen een gehaat regime maar tegen een kapitalistisch stelsel waarvan dat gehate regime de brute zaakwaarnemer was? Ik weet het niet. Ik weet wel dat nogal wat politiebureaus in Bangladesh door actievoerders zijn belaagd.(26) Zoals dat hoort in een revolutie.

Noten:

(1) ‘At least 100 wounded as Bangladesh students protest government job quotas’, Aljazeera, 15 juli 2024, https://www.aljazeera.com/news/2024/7/15/dozens-wounded-as-students-protest-government-job-quotas-in-bangladesh

(2) Redwan Ahmed & Hannah Ellis-Petersen, ‘Two die and thousands hurt in crackdown on bangladesh student protests’, The Guardian, 16 juli 2024, https://www.theguardian.com/world/article/2024/jul/16/two-dead-and-thousands-injured-as-bangladesh-police-crack-down-on-anti-quota-protests

(3) ‘What’s behind Bangladesh’s violent quota protests?’ Aljazeera, 16 juli 2024, https://www.aljazeera.com/news/2024/7/16/whats-behind-bangladeshs-violent-quota-protests

(4) Megha Bahree, ‘ Who are the protesters demanding an end to job quotas in Bangladesh?’ Aljazeera, 18 juli 2024, https://www.aljazeera.com/economy/2024/7/18/who-are-the-protesters-demanding-an-end-to-job-quotas-in-bangladesh

(5) Anbaras Ethirajan & Hannah Ritchie, What sparked the protests that toppled Vbangladesh’s PM?” BBC, 6 augustus 2024, https://www.bbc.com/news/articles/cq5xye1d285o

(6) ‘Al meer dan honderd doden gevallen bij studentenprotesten Bangladesh’, Nu.nl, 20 juli 2024, https://www.nu.nl/buitenland/6321427/al-meer-dan-honderd-doden-gevallen-bij-studentenprotesten-bangladesh.html

(7) ‘Bangladesh imposes curfew as death toll from student rpotests rises’, Aljazeera, 20 juli 2024, https://www.aljazeera.com/news/2024/7/20/bangladesh-imposes-shutdown-as-death-toll-from-student-protests-mounts

(8) Shamim Chowdhury, ‘Hasima remains the high prieste3ss of Bangladesh’s dynastic democracy’, Aljazeera, 9 januari 2024, https://www.aljazeera.com/opinions/2024/1/9/hasina-remains-the-high-priestess-of-bangladeshs-dynastic-democracy

(9) Masum Billah & Faisal Mahmud, ‘How Bangladesh ricksaw pullers saved lives amid quota protest clashes’, Aljazeera, 26 juli 2024, https://www.aljazeera.com/features/2024/7/26/dhakas-rickshaw-pullers-turn-life-savers-during-bangladesh-quota-protests

(10) ‘Hooggerechthof Bangladesh schrapt meeste quota voor banen na protesten’, Nu.nl, 21 juli 2024, https://www.nu.nl/buitenland/6321555/hooggerechtshof-bangladesh-schrapt-meeste-quota-voor-banen-na-protesten.html

(11) Shahidul Alam, ‘In Bangladesh, protests are no longer about the quota system’, Aljazeera, 23 juli 2024, https://www.aljazeera.com/opinions/2024/7/23/bangladesh-protests-are-no-longer-about-the-quota-system

(12) ‘Zeker 174 doden en 2600 arrestaties geteld tijdens protesten in Bangladesh’, NOS, https://nos.nl/artikel/2530015-zeker-174-doden-en-2600-arrestaties-geteld-tijdens-protesten-in-bangladesh

(13) Redwan Ahmed & Hannah Eellis-Peterson, Bangladeshi students allege police ytorture after protest crackdown’., The Guardian, 23 juli 2024, https://www.theguardian.com/world/article/2024/jul/23/bangladeshi-students-allege-police-tortured-them-after-protests-crackdown

(14) Devi Boerema, ‘Duizenden mensen gearresteerd in Bangladesh, toch gaan protesten door’, NOS, 31 juli 2024, https://nos.nl/artikel/2531133-duizenden-mensen-gearresteerd-in-bangladesh-toch-gaan-protesten-door

(15) ‘Students renew Bangladesh protests, call for PM Hasina’s resignation’, Aljazeera, 3 augustus 2024, https://www.aljazeera.com/news/2024/8/3/students-renew-bangladesh-protests-call-for-nationwide-civil-disobedience

(16) ‘Zeker 91 doden bij rellen in Bangladesh, mobiel internet uitgeschakeld’, Nu.nl, 4 augustus 2024, https://www.nu.nl/buitenland/6323377/zeker-91-doden-bij-rellen-in-bangladesh-mobiel-internet-uitgeschakeld.html

(17) ‘Bangladesh students call for march to capital Dhaka a day after clashes kill nearly 100 people’, The Guardian, 5 augustus 2024, https://www.theguardian.com/world/article/2024/aug/05/bangladesh-protests-quota-reform-movement-students-dhaka-march

(18) Samira Hussain & Simon Fraser, ‘Inside Bangladesh: BBC finds country in shock but dreaming of change’, BBC, 7 augustus 2024, https://www.bbc.com/news/articles/c8dpjgrr3vdo

(19) ‘Buses running, stores opening in police-less Dhaka’, bdnews24.com, 6 augustus 2024, https://bdnews24.com/bangladesh/5d6f8fb64531

(20) ‘Meldingen van geweld tegen hoindoetempels na vertrek premier’, Nu.nl, 7 augustus 2024, https://www.nu.nl/buitenland/6323646/meldingen-van-geweld-tegen-hindoetempels-bangladesh-na-vertrek-premier.html

(21) ‘Students, other Muslims protect temples, churches amid Bangladesh unrest’, Aljazeera, 7 augustus 2024, https://www.aljazeera.com/news/2024/8/7/students-other-muslims-protect-temples-churches-amid-bangladesh-unrest

(22) Faisal Mahmud, ‘The day after in Dhaka’, Aljazeera, 6 augustus 2024, https://www.aljazeera.com/news/2024/8/6/the-day-after-in-dhaka

(23) Gabriel Fonten, ‘Anarchists warn against attacks on minorities as bangladesh goivernment falls’, Freedom News, 5 augustus 2024, https://freedomnews.org.uk/2024/08/05/anarchists-warn-against-attacks-on-minorities-as-bangladesh-government-falls/

(24) Faisal Mahmud, ‘Will Yunus-led interim government bring bangladesh out of its “dark era”?’, Aljazeera, 9 augustus 2024, https://www.aljazeera.com/news/2024/8/9/will-yunus-led-interim-government-bring-bangladesh-out-of-its-dark-era

(25) Numan Biswas & Ben Curry, ‘ Bangladesh: the workers begin to move’, In Defense of Marxism’, 22 augustus 2024, https://www.marxist.com/bangladesh-the-workers-begin-to-move.htm

(26) Faisal Mahmud, ‘The day after in Dhaka’, Aljazeera, 6 augustus 2024, https://www.aljazeera.com/news/2024/8/6/the-day-after-in-dhaka

Peter Storm