Aanvalsdoel Wilders cs: de rechterlijke macht

(Rene Lodeweij – 9 februari 2025)

(Foto Paolo Slachevsky, Flickr, CC2.0)

Sinds zijn aantreden als president van de VS treedt Trump op als alleenheerser, daarbij ondersteund door zijn ongekozen adjudant Musk van DOGE [1][2]. Trump schept voldongen feiten volgens het draaiboek ´Project 2025´ van de Heritage Foundation [3]. In de praktijk komt dit neer op uitvaardigen van een lawine aan decreten in zeer korte tijd die de scheiding der drie machten (wetgevend, uitvoerend en toetsend) ongedaan maakt. Zijn optreden wordt aangeduid met de doctrine van de ´unitary executive theory´ [4]. Is zoiets ook mogelijk in Nederland?

Patriotten voor Europa : MEGA

Trump is het grote voorbeeld voor extreem-rechts in Europa, zoals voor de fractie Patriots for Europa [5] uit het Europese Parlement die afgelopen weekend hun 4e congres in Madrid hielden. Zij voelen zich gesterkt door wat Trump in de VS voor elkaar krijgt en hebben zijn motto aangepast en overgenomen: Make Europe Great Again [6]. Wilders – een van de sprekers op dat congres – beweerde triomfantelijk dat de ¨oude regimes op omvallen staan¨…. [7]

Tijdens het vorige congres van de Patriots op 16 november 2024 in Parijs verklaarden verschillende sprekers dat ze de strijd zouden aan gaan met de rechterlijke macht omdat die naar hun zin de rechtbanken misbruiken voor polititiek doelen (´lawfare´) [8]. Ze refereerden onder meer aan aanklachten tegen Salvini en Le Pen. Oprichter van de Patriots-fractie, Orbán, verklaarde ¨We hebben een visie, duidelijke doelen en een concreet plan om uit te voeren¨ [9].

Orbán´s machtsgreep

Dat die slotwoorden van Orbán geen grootspraak zijn is te zien aan wat er eerder in Hongarije onder zijn regie plaats vond. Daarvoor waarschuwen Hongaren die met verslagenheid terugkijken naar hoe Orbán vanaf 2010 de democratie in hun land vernietigde [10].

Na een verkiezingsnederlaag in 2002 kwam Orbán met zijn Fidesz Partij succesvol terug in 2010. Vóór die tijd stelde hij – samen met juridische adviesbureaus – een gedetailleerd plan op om de regeermacht te grijpen na de parlementsverkiezingen van dat jaar. De situatie was gunstig voor Fidesz: er was grote ontevredenheid over de regering van dat moment. Fidesz behaalde 51% van de stemmen en kon door de verdeling in kiesdistricten (gerrymandering) [11] zelfs rekenen op een 2/3e meerderheid. Hiermee kon Orbán in een jaar tijd 12 keer de Grondwet wijzigen. Het werd een eindeloze reeks van blitz-acties met als doel zoveel mogelijk ´checks and balances´ te verwijderen. Zodat hij in de jaren daarna op zijn gemak de democratische instituties zoals vrije pers en eerlijke verkiezingen kon ondermijnen [10]. In het bijzonder viel hij de rechterlijke macht aan: rechters werden gedwongen met pensioen te gaan, bepaalde bevoegdheden werden afgenomen van de Hoge Raad en Fidesz-mensen werden op belangrijke toezichtshoudende posities gezet (bijv. Rekenkamer en de Openbare Aanklager).

Net zoals nu in de VS, ging alles toen heel snel en op veel fronten tegelijkertijd. De tegenstanders lukte het daarom niet of nauwelijks een thema te kiezen op om te focussen. Ook ging het vaak om onduidelijke en technische veranderingen waarop burgers moeilijk waren te mobiliseren.

Orbán schafte de verkiezingen niet af, maar ondermijnde op subtiele wijze de eerlijke uitwerking ervan zonder dat de burgers door hadden wat er gebeurde. Ook schafte hij de persvrijheid niet af maar maakte het werken door onafhankelijke media vrijwel onmogelijk met onaangekondigde audits, juridische treiterijen en het onthouden van overheidssteun. Hij liet economische corruptie toe zodat de elite van hem afhankelijk werd en hem al die jaren bleef steunen.

Waarschuwingen aan Nederland

Het afgelopen jaar waarschuwden verschillende rechtskundigen ons voor de kwetsbaarheden van onze democratische rechtsstaat.

John Morijn (onder meer bijzonder hoogleraar recht en politiek in de internationale betrekkingen aan de Rijksuniversiteit Groningen) waarschuwde in de NRC dat de democratische rechtsstaat gevaar loopt door het huidige kabinet. Volgens hem kopieert hoofdpersoon Wilders de Hongaarse premier Orbán om zo het parlement buitenspel te zetten [12][13].

Morijn: ¨Rechtsstatelijke crisis¨

Morijn: ¨Want wat ook de naïeve of strategische afwegingen zijn geweest van politieke partijen die ervoor kozen met de PVV samen te werken, wat we nu zien zijn de eerste tekenen van het bewust uitrollen van een antirechtsstatelijke agenda. Dit is een kabinet-Wilders. Het is belangrijk PVV-leider Geert Wilders te beoordelen vanuit het oogpunt van wat hij wil bereiken. Hij kopieert vrij letterlijk het draaiboek van de Hongaarse leider, Viktor Orbán. Het gaat Wilders niet om het vinden van inhoudelijke oplossingen maar om het opblazen van het systeem dat bescherming biedt aan iedereen.¨

Volgens hem geldt in Hongarije al jaren een noodtoestand voor niet (langer) bestaande crises. Het parlement werd feitelijk buitenspel gezet, neutraal adviserende ambtenaren zijn er niet meer en rechters werden vervangen toen ze de bewust onuitvoerbare plannen illegaal verklaarden. Vrije media zijn er nauwelijks meer en het maatschappelijk middenveld werkt onder grote druk door continue verdachtmakingen. Orbán heeft zijn land inmiddels feitelijk buiten de EU geplaatst.

Morijn: ¨De democratische rechtsstaat is en blijft een basisvoorwaarde voor het duurzaam oplossen van alle inhoudelijke problemen. Wilders wil echter niets inhoudelijks bereiken; zijn doel is het ondermijnen van de democratische rechtsstaat. Een rechtsstatelijke crisis is daarom belangrijker dan andere crises.¨

Morijn´s oproep aan de politiek

Hij roept politieke partijen die hun kiezers inhoudelijk serieus willen nemen op om onmiddelijk de samenwerking met de PVV te stoppen. De partijen met woorden als ‘vrijheid’, ‘democratie’ en ‘sociaal contract’ in de naam zijn nu mede-verantwoordelijk voor het faciliteren van Hongaarse toestanden. ¨Zij hebben alleen een stuur op de achterbank. Niet langer samenwerken met een antirechtsstatelijke beweging is niet ondemocratisch. Niemand in Nederland is gebaat bij het uitrollen van Orbáns draaiboek in de Lage Landen. Politieke partijen die zich committeren aan de democratische basisregels zijn wél in staat om iets te betekenen voor stemmers met zeer uiteenlopende zorgen. Ook de stemmers van Wilders hebben niets aan alleen boze woorden en loze acties.¨

Grondwettelijk Hof?

Sociaal advocaat Suzanne Arakelyan (AKL Advocatuur), universitair docent bestuursrecht Fatma Çapkurt en hoogleraar rechtspleging en rechtsfilosofie Jonathan Soeharno werden in het radioprogramma Met het Oog op Morgen geïnterviewd over de gevolgen van toeslagenaffaire, de plannen voor het constitutioneel hof en de afhankelijkheid van de Nederlandse rechtspraak [14].

Fatma Çapkurt over het NSC-voorstel voor een Grondwettelijk Hof: ¨Wetten die door het parlement zijn aangenomen mogen formeel niet worden getoetst aan de Grondwet en aan ongeschreven rechtsbeginselen (´Toetsingsverbod´). De Staatscommissie Rechtstaat wil dat dat het toetsingverbod in het belang van de burgers van tafel gaat. Maar de commissie is niet voor een Constitutioneel Hof vanwege het gevaar van politisering dat onpartijdig functioneren onmogelijk maakt (kijk naar de VS: ´Court Capture´). Verder past een ´gespreide toetsing´ beter bij de Nederlandse rechtsstatelijke cultuur. Kantonrechters, eerstelijnsrechters en rechters die hoger beroepszaken behandelen toetsen nu al aan de Europese mensenrechtenverdragen en kunnen daarom ook de toetsing aan de Grondwet doen.¨

Bevoegdheid minister van Justitie inperken!

Jonathan Soeharno bracht een bundel uit met alarmerende conclusies over de onafhankelijkheid van onze rechters. Volgens hem zijn er geen (!) waarborgen voor de Nederlandse rechtsstaat als hier de routekaart wordt toegepast die in Polen en Hongarije is gebruikt om de rechtsstaat af te breken. De minister van Justitie kan namelijk via de Raad voor de Rechtspraak zelf aan alle knoppen draaien!

Soeharno: ¨Men gaat er in Nederland onterecht van uit dat de minister van Justitie dat nooit zal doen, vanwege het belang van de rechtsstaat…. Toch nemen de anti-institutionele sentimenten in de maatschappij toe, net als destijds in Polen en Hongarije. De rechtsspraak wordt in toenemende mate gezien als een kwaadwillige elite. De PVV schreef in haar verkiezingsprogramma 2012-2017 dat falende rechters ontslagen moeten kunnen worden. Dat betekent dat je – nú het nog kan – de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht beter moet waarborgen. Dat kan via wetsvoorstellen die vastleggen dat de minister niet zomaar de voorzitters van de rechtbanken en de Raad voor de Rechtspraak kan benoemen [15], dat de rechtbanken hun eigen financiering krijgen en dat het tuchtrecht niet meer loopt via de rechtbankvoorzitters. Beter nog is het opnemen in de Grondwet omdat dan voor het terugdraaien een tweederde meerderheid nodig is.¨

Het afgelopen jaar brachten diverse instellingen kritische rapporten uit [16].

Escalatie in Italië

In Italië is de verhouding tussen de regering van Meloni en de rechterlijke macht behoorlijk geëscaleerd. Via de (sociale) media intimideert de regering de rechters die (op basis van Europese en internationale regelgeving) negatief vonnisten over maatregelen op gebied van migratie- en asielbeleid. Het gaat om de afwijzing van regelingen voor ´gesloten havens´, ´massale deportatie´, ´export asielzoekers naar Albanië´ en ´samenwerking met derde staten´.
De geloofwaardigheid van de regering staat op het spel en daarom schetst ze actief het beeld van een ´gepolitiseerde´ rechterlijke macht. Veel rechters ontvingen al anonieme doodsbedreigingen.

De regering heeft inmiddels de gespecialiseerde afdelingen van de civiele rechtbanken de bevoegdheid ontnomen om te vonnissen over vrijheidberoving van aankomende asielzoekers. Ze heeft die bevoegdheid nu toegewezen aan de overwerkte en daartoe niet toegeruste beroepskamers. De Hoge Raad voor de Rechtspraak CSM wijst deze hervorming af.

Aanval op onafhankelijkheid rechterlijke macht

Belangrijker is het voorstel om de loopbanen van rechters en procureurs streng te scheiden, gecombineerd met het voorstel om een aparte Hoge Raad voor Aanklagers en een apart Hoog Disciplineringshof in te stellen. Dit tast de onafhankelijkheid van Justitie aan waar juist een vermenging van aanklagende en van oordelende rollen mogelijk moet zijn. Deze voorstellen zijn ook strijdig met de Grondwet die stelt dat zowel rechters als aanklagers onafhankelijk zijn en niet gebonden aan enigerlei aanwijzingen. De Grondwet verleent de CSM de bevoegdheid tot aanstelling, toewijzing, overplaatsing, bevordering en disciplineringsmaatregelen.

De CSM, de meeste advokatenverenigingen en een groot deel van de (politieke) oppositie zijn tegen. De vereniging van rechters, ANM, vreest dat de regering hiermee zeggenschap krijgt over de inzet van de staatsaanklagers en betitelt dit als de omvangrijkste grondwetswijzing van de afgelopen 50 jaar. De CSM vindt de hervorming onnodig en ziet er een bedreiging in voor het (nu nog) gegarandeerde zelfbestuur van de rechterlijke macht.

Voor het aannemen van dit voorstel is een grondwetswijziging nodig en daarvoor moet er in beide parlementskamers een tweederde meerderheid zijn. Mocht dat niet lukken, dan kan de regering het nog opnemen in een referendum – waaraan dan wel tenminste 50% van de stemgerechtigden mee moet doen…..

Stakingsoproep

Inmiddels heeft de ANM alle rechters en aanklagers opgeroepen om op 27 februari te staken. De voorzitter van Forza Italia vindt dat een reden genoeg om de woordvoerders van deze actie te ontslaan [17].

Meer lezen:
* De wetten waarmee fascisten de macht kunnen grijpen liggen al klaar (25 februari 2023).
https://www.doorbraak.eu/de-wetten-waarmee-fascisten-de-macht-kunnen-grijpen-liggen-al-klaar/
* Over het vergelijken van Trump (en Wilders) met Hitler (31 oktober 2024).
https://www.doorbraak.eu/over-het-vergelijken-van-trump-en-wilders-met-hitler/

Noten:
[1] DOGE staat voor Department of Government Efficiency, een verwijzing naar de vroegere heerser van Venetië en naar Il Duce (Mussolini). Inmiddels kreeg DOGE de bijnaam ´Destruction of Goverbment by Elon´. Zie ook: https://www.nrc.nl/nieuws/2025/02/07/wie-vormen-de-stoottroepen-die-elon-musk-loslaat-op-washington-a4882413
[2] Volgens sociologe Brooke Harrington zien Musk en andere miljardairs uit de tech- en financiële sector (de ´broligarchs´) Trump als een product dat zíj hebben aangeschaft: ¨Ze zijn uit op politieke macht zonder de democratische principes te onderschrijven en met Trump als president kunnen ze ongestoord hun visies verwezenlijken.¨ (https://www.volkskrant.nl/buitenland/deze-socioloog-deed-onderzoek-naar-geld-macht-en-broligarchs-als-musk-zij-zien-trump-als-een-product-dat-ze-hebben-aangeschaft~b74f4968/).
[3] https://www.aclu.org/project-2025-explained. Het Brennan Center for Justice (en andere initiatiefnemers) stelden in 2024 het plan Democracy 2025 op dat voorziet in het voeren van rechtszaken tegen de meeste decreten die Trump uitvaardigt. (https://www.nrc.nl/nieuws/2025/02/07/op-de-barrage-van-decreten-van-trump-volgen-evenzoveel-rechtszaken-a4882411).
[4] Thomas Rueb in de Volkskrant: ¨Centraal staat de zogeheten unitary executive theory, op rechts steeds salonfähiger. De president vertegenwoordigt daarin niet slechts een van drie gelijkwaardige democratische pilaren (wetgevend, uitvoerend, gerechtelijk), maar torent uit boven het Congres. De ambtenarij staat rechtstreeks onder presidentiële controle, de politiek volgt zíjn wil in plaats van andersom.¨ (https://www.volkskrant.nl/buitenland/ministeries-gezuiverd-ontwikkelingshulp-de-nek-om-gedraaid-trump-en-breekijzer-musk-laten-samen-een-autocratische-proefballon-op~b2de198a/). Zie ook: https://en.wikipedia.org/wiki/Unitary_executive_theory
[5] Extreem-rechtse fracties in het Europese parlement voor de zittingsperiode 2024-2029:
– Patriots for Europe (voorheen ID Party) – met oa Orbán, Le Pen, Salvini en Wilders.
– ECR (Europese Conservatieven en Hervormers) – met oa. Meloni.
– ESN (Europa van Souvereiene Naties) – met oa. de AfD.
(https://www.europarl.europa.eu/about-parliament/nl/organisation-and-rules/organisation/political-groups).
[6] ´Make Europe Great Again´ en ´Make America Great Again´ zijn geleend van de Italiaanse dictator Mussolini die met de slogan ´Make Italy great again´ in 1935 Ethiopië binnen viel.
(http://www.tadias.com/06/06/2016/in-1935-mussolini-wanted-to-make-italy-great-again-so-he-invaded-ethiopia/).
[7] https://www.volkskrant.nl/buitenland/ook-in-europa-breken-glorieuze-tijden-aan-denkt-radicaal-rechts-na-drie-weken-trump-wij-zijn-nu-de-mainstream~b67d1cb2/ (Hierin ook een verslagje van een protestactie tijdens dit congres).
En: https://elpais.com/espana/2025-02-08/la-ultraderecha-europea-celebra-en-madrid-la-llegada-de-su-companero-de-armas-trump.html?autoplay=1
[8] https://elpais.com/espana/2025-02-07/abascal-reune-en-madrid-a-los-lideres-de-la-ultraderecha-europea-bajo-la-sombra-de-trump.html#?rel=mas
[9] https://www.hungarianconservative.com/articles/current/viktor-orban-patriots-for-europe-general-assembly-donald-trump/
[10] https://www.vox.com/politics/398068/trump-musk-power-grab-hungary-orban
[11] https://www.journalofdemocracy.org/articles/how-viktor-orban-wins/
[12] https://www.nrc.nl/nieuws/2024/09/26/stop-samenwerking-met-pvv-a4867306
[13] Beluister ook het VPRO ´Marathoninterview: Sophie Derkzen en John Morijn´ (https://www.vpro.nl/programmas/marathoninterview/luister/overzicht/m/john-morijn.html).
[14] (vanaf (12:50 min). https://www.nporadio1.nl/fragmenten/nos-met-het-oog-op-morgen/9dd3e000-c4cf-49df-aef5-90e4c0517155/2024-12-27-hoe-kwetsbaar-is-onze-rechtsstaat
[15] https://www.mr-online.nl/raad-voor-de-rechtspraak-wil-af-van-mogelijke-politieke-inmenging-bij-benoemingen/
[16]
– Adviesrapport ‘De gebroken belofte van de rechtsstaat’ (19 juni 2024)
https://www.staatscommissierechtsstaat.nl/onderwerpen/rapport
– Commissie Rechtsstatelijke Toets Regeerprogramma geeft ‘rood’ voor negen plannen kabinet: strijd met rechtsstaat (10 oktober 2024)
https://www.mr-online.nl/commissie-geeft-rood-voor-negen-regeringsvoorstellen-wegens-strijd-met-rechtsstaat/
– Juridisch jaar 2024: van zorgen over de rechtsstaat tot pandakte op bierviltje (23 december 2024)
https://www.mr-online.nl/het-juridisch-jaar-2024-zorgen-over-de-rechtsstaat-veeleisende-clienten-en-pandakte-op-bierviltje/
[17] https://fr.boell.org/de/2025/02/03/gewaltenvereinigung-wie-die-meloni-regierung-die-kontrolle-ueber-die-justiz-anstrebt