Aan het eind van een bloedig tweede oorlogsjaar…​​

Kijk op de maand van 24 november – 24 december. Dit overzicht van de stand van zaken rond het front wordt elke maand samengesteld door Guido van Leemput ten behoeve van de Vredesactie op het Spui.

31 december, 2023 9 min leestijd

Guido van Leemput is mede-initiatiefnemer van ‘Stop de Oorlog Amsterdam’. Zijn boek over de oorlog, ‘De gelaagde oorlog in Oekraïne en de botsing van grootmachten’ is hier te bestellen.Aan het eind van een bloedig tweede oorlogsjaar…

Vandaag is de oorlog in Oekraïne 22 maanden oud. In de afgelopen maand december is de oorlog op een keerpunt gekomen. Het Oekraïense offensief is vastgelopen en daardoor is het Oekraïense optimisme over de overwinning gedoofd.

In de herfst bleek al dat twijfel over het welslagen van het contraoffensief doordrong in de publieke opinie. Op 1 december gaf ook de laatste die volhield dat het goed ging, president Zelensky, toe dat het offensief mislukt was en er een patstelling was ontstaan.

​De toekomst van de oorlog is onzeker maar blijft heel bloedig. De fase van een uitputtingsoorlog is ingegaan. Een duidelijke strategie is niet te herkennen, maar onderhandelingen zijn waarschijnlijk.

Oekraïne uitgeput
Uitputting is een ander woord voor een enorm bloedbad. De cijfers van de militaire slachtoffers zijn geheim en veelal schattingen uit verschillende bronnen. De Amerikaanse schattingen over het aantal Oekraïense militaire slachtoffers zijn het hoogst; minstens 70.000 doden en 100.000 gewonden. Het geschatte aantal Russische slachtoffers is het laagst bij de Russische afdeling van de Britse BBC, 100.000 duizend doden en 206.000 gewonden.

Het aantal Oekraïense vluchtelingen loopt in de vele miljoenen en als de oorlog langer duurt zullen ze verder inburgeren in West-Europa en minder geneigd zijn terug te keren. Vijftig procent zou de autoriteiten tot tevredenheid stemmen.

Het aantal Oekraïense gedode burgers is door de VN vastgesteld, de laatste keer in oktober op 28.350 en ook daardoor een conservatief cijfer.
Daarmee staan de oorlogvoerende partijen na bijna twee jaar voor de keuze. Hoe verder?

Het front
De situatie leidt er ook toe dat niet helemaal zeker is dat Oekraïne de huidige patstelling kan vasthouden. Daarvoor is op korte termijn veel munitie nodig om te voorkomen dat Rusland op grote schaal doorbreekt. Vanaf nu moet snel een andere strategie worden gepresenteerd. Ook moeten en dat is van nog urgenter belang militaire fortificaties als verdedigingslinie worden gebouwd. Dat was tot nog toe niet het geval omdat alles op het offensief was gericht. Het fortificeren moet worden gedaan in de hard bevroren wintergrond, onder Russisch vuur, met gebrek aan munitie.

Verwacht wordt dat Rusland enkele doorbraken zal bereiken. Zoals het innemen van het stadje Avdiivka. De vraag is daarbij, gaat het om ‘politieke overwinningen’ goed voor het Russische thuisfront of om verstrekkende militaire veranderingen.

Zwarte Zee
Oekraïne is erin geslaagd om het Westelijk deel van de Zwarte Zee aan de controle van Rusland te ontfutselen. Dat gebeurt door beschietingen met langeafstandsraketten en drones op Russische marineschepen en werven op de Krim.
Dat heeft ertoe geleid dat Rusland schepen heeft teruggetrokken naar de oostelijke kust van de Zwarte Zee. Oekraïne heeft daarmee niet de volledige controle over de westelijke Zwarte Zee maar die controle wordt in feite uitgevoerd voor de NAVO-landen. Niet alleen oeverstaten Roemenië en Bulgarije die lid van de NAVO zijn, maar door de aanwezigheid van Westerse marineschepen. Turkije houd ik hier buiten de redenering omdat Turkije een dubbelspel speelt. Turkije doet niet mee aan de Westerse boycot-politiek van Rusland en is leidend in de onderhandelingen bij de uitvoer van voedsel uit Oekraïne. Turkije werkt stap voor stap aan de versterking van de eigen regionale grootmachtpositie.

Voor Rusland is dit terugdringen een strategische bedreiging, hij verliest immers de controle over de Zwarte Zee, een situatie die schreeuwt om rechtgezet of teruggedrongen te worden. Dat is een reden voor een verlengde oorlog. De risico’s van atoomwapenescalatie zijn ook niet verminderd. Zeker niet na het recent versterken van de Russische atoommacht. Onduidelijk natuurlijk is of dit retoriek voor binnenlandse consumptie in Rusland is of toch een openlijke dreiging?

Buitenlandse hulp hapert
De dreigende doorbraak van Russische troepen op verschillende plaatsen is een onmiddellijk probleem waar Oekraïne voor staat. De toevoer van munitie op korte termijn was al langer een acuut probleem. De Amerikaanse militaire hulpbronnen dreigen op te drogen, of ten minste sterk vertraagd en beperkt te worden. De Amerikaanse Senaat is erg terughoudend geworden om de benodigde miljarden voor het voeren van oorlog in 2024 mogelijk te maken. Dat is een zeer onzekere factor voor Oekraïne. Dit jaar komt de belofte voor miljarden voor het jaar 2024 niet meer. Het Amerikaanse parlement is er voor de Kerstvakantie niet uitgekomen.

Hoewel de EU Oekraïne de worst van het lidmaatschap heeft voorgehouden, zijn de benodigde middelen, ook hier gaat het om miljarden, op weg daar naar toe nog niet verstrekt. De toezegging van een lidmaatschap in het verre verschiet is een politieke opsteker voor Oekraïne, maar dat is verder weinigzeggend als het land failliet raakt als gevolg van de uitputtingsoorlog. Een Oekraïens lidmaatschap zal grote veranderingen in de EU teweegbrengen, waarbij zeker in landen als Polen, Slowakije, Hongarije en Roemenië de rekening gevoelig zal oplopen.
Het beloofde lidmaatschap van de EU van zowel Moldavië en Oekraïne is in beide gevallen het importeren van conflict met Rusland (Transnistrië en de Krim en de Donbas). Daarvoor moet een politieke oplossing of toegeving komen, anders wordt de EU mede-eigenaar van deze slepende conflicten.

Koude Oorlog – mentaliteit
Naarmate de militaire toestand aan het front verslechtert voor Oekraïne en als de onderlinge spanningen toenemen in de leiding van Oekraïne zullen vingerwijzen en noodkreten over de Russen toenemen. Niet alleen in Oekraïne maar in de hele Westerse wereld. Het alarmisme over een Russische agressieoorlog begeleidt de berichten over een patstelling in de oorlog. Veel beschouwingen in de publieke opinie in de hele maand december, waarschuwen nu voor een Russische doorstoot naar het Westen. De Belgische opperbevelhebber Hofman stelt dat Europa voorbereid moet zijn op een oorlog met Rusland. En dat zijn we niet, aldus Hofman.

Nu de Oekraïense strijdkrachten in de verdediging moeten en ‘een overwinning’ ver weg is, groeit de Koude Oorlog-mentaliteit in Europa. Ed Groot, een oud-Kamerlid voor de PvdA, en columnist in het Financieel Dagblad ziet Nederland als een vijfde colonne voor Rusland ontstaan. Hij noemt de leden van deze colonne bij naam en veegt de verantwoordelijken ook maar even op één hoop; PVV, BBB, NSC, SGP, Forum en Ja21 en de SP. Het is puur vijanddenken, het zijn heel grote woorden. Zo ver zijn we na twee jaar oorlog gekomen. Het is een kwalijke vergiftiging van een noodzakelijk debat over bijna twee jaar oorlog en de evaluatie wie het nu bij het juiste eind had bij de effectiviteit van de voorstellen. Daarbij hebben Stop de Oorlog Amsterdam en de ondersteunende organisaties ook een rol gespeeld. Maar als onafhankelijke vredesorganisatie, niet als loopjongen van een oorlogspartij.

Nieuw IJzeren Gordijn
Bij een Koude Oorlog-mentaliteit horen passende plannen. De stolling van het front in het oosten en zuiden van Oekraïne leidt ook tot de waarschijnlijke inrichting van een ijzeren gordijn aan de huidige grens van de NAVO. De opbouw van dat nieuwe ijzeren gordijn is begonnen.

Duitsland, dat eerst in 2028 een versterkte eenheid in Litouwen wilde opstellen, versnelt dat plan. Er komen duizenden Duitse militairen de grens bewaken. Ook van deze militariseringsplannen zijn de kosten hoog. Andere landen zullen snel volgen, vermoed ik. Ook Nederland heeft nu troepen op aflossing in Litouwen.
Denemarken haalt net als eerder deze week Finland de Amerikanen binnen met bases en andere militaire voorzieningen.

Wat wordt de nieuwe strategie van Oekraïne?
Op dit moment is het de vraag wat de nieuwe strategie van Oekraïne en het Westen wordt. De regering van Oekraïne wil een half miljoen soldaten mobiliseren. Dat wordt een hele klus omdat het land verarmd is en uitgeput. Het wordt een hele grote toer om dit plan uit te voeren.

Maar ook al is de naaste toekomst onzekers, toch worden de plannen om F-16’s en andere wapensystemen gewoon doorgevoerd. De Nederlandse regering liet afgelopen vrijdag 22 december weten dat de overdracht van 18 F-16’s aan de Oekraïense regering gewoon doorgaat. Ook hierbij kun je de vraag stellen, wat is de plaats van deze toestellen in een nieuwe strategie?

Een strategie met plaats voor diplomatie en onderhandelingen?
In de herfst toen de twijfel over het welslagen van het offensief nog niet door iedereen toegegeven was, werd zelfs in NAVO-kringen geopperd om te onderhandelen. Of er serieus wordt onderhandeld, over onderhandelingen bijvoorbeeld, is niet duidelijk. Wel hebben voormalige NAVO-secretarissen-generaal Rasmussen en De Hoop Scheffer voorgesteld om in 2024 Oekraïne lid van de NAVO te maken, maar zonder de door Rusland bezette gebieden. Dat is op verschillende manieren een vérgaand voorstel. Oekraïne laat er grondgebied mee schieten en de NAVO stapt dan helemaal in de oorlog met Rusland aan Oekraïense zijde. Als het zo ver komt dan zal dat een ernstige escalatie betekenen. De aanleiding voor Rusland om de oorlog te beginnen was het NAVO-lidmaatschap voor Oekraïne. Er is geen aanleiding te denken dat Rusland dit openlijk gepromote voorstel zal accepteren.

Het nieuws van dit weekend is dat Rusland heeft laten doorschemeren dat het wil onderhandelen. De New York Times meldde zaterdag dat Poetin via via duidelijk heeft gemaakt een staakt-het-vuren op de huidige bestandslijn te willen sluiten. De aanleiding zou zijn dat de Russische strijdkrachten niet verder over-stretcht mogen raken. Met de bekendmaking zal er een verdere publieke gewenning komen aan onderhandelingen als vorm van beëindiging van de oorlog. Het idee van onderhandelen en een staakt-het-vuren wordt hiermee normaal.

Half februari houden de NAVO en de Ukraine Defence Group een officieel nieuw beraad. Daar moeten de strategie en de bijpassende benodigdheden worden vastgesteld. Tot die tijd is het improviseren en de boel bij elkaar houden. Daarna onderhandelen als ook de Oekraïense regering inziet dat het niet meer anders kan? De deur staat kennelijk open. Vervolgens, tijdens de NAVO-feesten voor 75 jaar NAVO op 4 april de nieuwe situatie vaststellen.

De eerste zorg nu is het verminderen van het bloedbad in 2024. Dat vergroot de noodzaak van een (pan-Europese) vredesbeweging met als doel een Europees vredesakkoord dat de oorlog stopt en de Koude Oorlog beperkt.

Ik wens iedereen een vreedzaam 2024.Guido van Leemput​ is mede-initiatiefnemer van Stop de Oorlog Amsterdam. Hij was eerder mede-oprichter van het Amsterdams Vredesinitiatief, dat is opgegaan in Stop de Oorlog Amsterdam.